Недзе зімою або ў пачатку вясны 1989 году я паслаў ліст спадару Язэпу Семяжону ў Менск. Ягонага прыватнага адрасу я ня ведаў, а таму выслаў допіс на адрас выдавецтва „Мастацкая літаратура”.

У тым часе мае веды аб менскім літаратурным бамондзе былі амаль нулявыя. Зь літаратурнай прэсы і часопісаў я, канешне, ведаў шмат каго зь пісьменьнікаў ня толькі з прозьвішча, але і з твораў, але на вочы нікога зь іх ня бачыў — ні жывых беларускіх клясыкаў, ні мёртвых, калі можна так сказаць.

Зь перакладчыкамі на беларускую мову было значна горай. Акрамя Язэпа Семяжона, чыё імя, мабыць, падказаў мне Сакрат Яновіч, пра нікога іншага я ня чуў, ня кажучы ўжо, каб нешта прачытаць. А таму я і ня мог паслаць той ліст нікому іншаму.

Я тады ня ведаў, што нэстар  беларускіх перакладчыкаў быў ужо моцна нямоглы і адказаць на такі ліст ня меў сілы. Але спадар Семяжон зрабіў вельмі разважлівы і, у маім выпадку, лёсавызначальны крок. Ён мой ліст даў пачытаць маладому перакладчыку Сяргею Шупу, які працаваў рэдактарам аддзелу крытыкі ў „Мастацкай літаратуры”, і папрасіў яго адгукнуцца...

Я ня помню, пра што дакладна быў мой допіс у Менск. Галоўны мэсыдж, відаць, заключаўся ў пытаньні, ці некаму ў Беларусі цікава перакладаць замежную літаратуру на беларускую мову і публікаваць яе. Я ўжо быў на той час пераклаў дзевяць эпізодаў „Уліса”, раздрукаваў іх на друкавальнай машынцы, адксэраграфаваў у колькасьці 10 асобнікаў, пераплёў  і нават паслаў такую „кніжыцу” сяму-таму ў Беларусь.

Сяргей адгукнуўся, але асьцярожна і мэтафарычна  — ён напісаў, што сам пераклаў тое-сёе з таго, што раней ніяк нельга было публікаваць, але канкрэтных аўтараў ня згадваў (тады, відаць, усё яшчэ шукаў выдаўца Оруэла). Я адразу запрасіў яго з жонкай у Беласток, і так у чэрвені 1989 году пачалося наша знаёмства.

* * *

Наступныя 10 гадоў нашы жыцьцёвыя шляхі перакрыжоўваліся ў розных гарадах нашага „тужлівага прытулку” (Сяргеева вызначэньне Вільні ў пачатку ягонай добраахвотнай эміграцыі) — Менску, Беластоку, Нью-Ёрку, Вільні. Урэшце на даўжэйшы час сышліся ў Празе, дзе мы сталі працаваць на адну фірму.

У Менску ў пачатку 1990-х мы плянавалі, што як толькі беларуская незалежнасьць пойдзе ў больш-менш людзкі бок, мы станем перакладаць усялякае заходняе  чытво, каб, па-першае, падтрымаць беларускую мову, а па-другое, зарабіць на жыцьцё і на час, у якім можна будзе перакласьці Джойса, Борхэса або Лорэнса Дарэла for the happy few.

Нічога ў нармальны бок не пайшло, а мы ня толькі што не спрабавалі нешта перакласьці з таго чытва, але і толкам нічога зь яго не прачыталі. Найбліжэй да згаданага чытва мы падыйшлі, відаць, у Празе, дзе Сяргей неяк умудрыўся прачытаць „Альхіміка” Паўлу Куэлью, а потым прынёс гэтую кніжку мне, разам з партугальска-ангельскім слоўнікам. Я стрываў толькі да паловы другой старонкі (кажуць, калі вас ня ў змозе пераканаць першыя тры сказы нейкай кніжкі, дык няварта на яе траціць болей часу). Сяргей у той час моцна захапіўся самбамі, боса-новамі ды іхнымі выканаўцамі, і яму парупіла вывучыць партугальска-бразыльскую мову. У мяне такой матывацыі не было, таму я не адолеў больш чым паўтары старонкі „Альхіміка” і ў чэскім перакладзе, які набыў у Празе, не давяраючы свайму няведаньню партугальска-бразыльскай.

* * *

Але ўсё ж такі нешта нам удалося перакласьці за мінулыя 20 гадоў. Сказаўшы праўду, не заўсёды тое і таго, што і каго хацелася перакладаць. Сяргей няхай кажа сам, каго яму не хацелася перакладаць, а я тут скажу толькі пра свае хоцькі-няхоцькі. У 1993-1997 гг.  я пераклаў ня менш за дваццаць 500-старонкавых тамоў розных аўтараў зь беларускай, украінскай, расейскай і польскай прэсы ды радыё і тэлебачаньня на ангельскую мову.  Гэта быў час, калі я працаваў перакладчыкам для варшаўскага філіялу амэрыканскай фірмы Foreign Broadcast Information Service; я, відаць, быў бы там і загнуўся, калі б не надарыўся пераезд у Прагу на пасаду аналітыка ў Радыё Свабодная Эўропа/Радыё Свабода. Але з пэрспэктывы часу я не шкадую таго перакладніцкага рамесьніцтва.  Ня толькі з увагі на ангельскую мову. Прачытаўшы за чатыры гады з гакам тоны постсавецкай прэсы, я прайшоў, так бы мовіць, завочны курс саветалёгіі і постсаветалёгіі, які беларусу з Польшчы конча трэба прайсьці, калі ён хоча сунуць нос не ў свае справы і сказаць нешта пра РБ са спадзевам, што нехта да яго прыслухаецца.

Яшчэ адзін мой перакладніцкі праект, які не паслужыў нікому акрамя, відаць, мяне самога, быў зьвязаны з польска-беларускім слоўнікам. Даведзены да адчаю тым, што веданьне беларускай мовы на Беласточчыне, замест каб няўхільна расьці, няўхільна падала, я ўзяўся пісаць польска-беларускі слоўнік недзе пад 40 000 слоў. Я пасьпеў давесьці свой праект да літары М, калі ў Менску зьявіўся цалкам прыстойны польска-беларускі слоўнік падобнага аб’ёму пад рэдакцыяй прафэсара Г. Цыхуна.  Адсюль мне засталася навука і дэвіз на рэшту жыцьця: рабі толькі тое, чаго ніхто іншы акрамя цябе ня зробіць.

Іншыя мае перакладніцкія натугі ішлі ўжо больш-менш пад штандарам з гэтым мінімалісцкім дэвізам, хоць таксама нейкім кандыбоберам. Замест таго, каб перакладаць на беларускую, я некалькі гадоў рабіў пераважна адваротнае — перакладаў зь беларускай на польскую: А. Глёбуса, У. Арлова, В. Быкава, І. Бабкова,  А. Разанава, В. Акудовіча, А. Хадановіча і іншых.

І хоць на беларускія пераклады часу амаль не заставалася (за апошнія 10 гадоў я яшчэ напісаў зь дзесяць тоўстых тамоў палітычных  аналізаў сытуацыі ў Беларусі, Украіне і Польшчы па-ангельску), то ўсё-ткі мне ўдалося зрабіць некалькі рэчаў, дзеля якіх, як мне здаецца, мяне і выштукавалі тата з мамай. Хоць другая частка перакладу „Уліса” ўсё яшчэ блукае ў густым тумане, мне ўдалося знайсьці час, каб падвучыцца нарвэскай і перакласьці ды апублікаваць „Лядовы палац” свайго ўлюбёнага Т. Вэсаса. Быў яшчэ Б. Грабал з чэскай і П. Мадыяно з францускай з большых рэчаў і куча рознай дробязі — усё гэта, разам зь непублікаванымі кавалкамі, будзем паволі заганяць на Літаратура.org.

Канешне, не выпадае прамаўчаць тут і маю супольную з братам Алікам натугу ў бок распрыгоньваньня нашай мужыцкай беларускай ідэнтычнасьці на Падляшшы — набілітацыю падляскай гаворкі, на якой гаворыць пераважная большасьць польскіх беларусаў (70-75 адсоткаў), да статусу поўнавартаснай пісьмовай мовы.  Усё гэта робіцца таксама пад згаданым мінімалісцкім дэвізам  do only things that no one else but you can do, які ўпрыгожвае наш сайт Svoja.org. Наша стратэгічная задача — дажыць да веку дзядоў і дачакацца пісьменных унукаў. Як кажуць, унукі наогул больш схільныя разумець дзядоў, чым дзеці бацькоў або аднагодкі аднагодкаў. Нашы аднагодкі ды пакаленьне нашых дзяцей на Падляшшы прыкідваюцца, што ня бачаць і не разумеюць (а можа проста ня бачаць і не разумеюць, бо палякі ўсё яшчэ даюць гранты), што беларускасьці, абапертай на жывых беларускіх гаворках (то бок, цалкам ужо дохлых), надыходзіць няўмольна-імгненны п***дзец. І ўвесь  час застаецца амаль зусім нявыкарыстаны (або амаль зусім праігнараваны) культурастваральны беларускі патэнцыял, абаперты на ўнікальнай падляскай мове, народнай культуры і гісторыі. Мае калегі-падляшы, замест за беларускасьць у такіх падляскіх вёсках як Гацькі і Пасынкі, з усіх сілаў змагаюцца за беларускасьць у расейскай вёсцы пад назвай Минск. Было б сьмешна, калі б не было так сумна.

Карацей, заняткаў у мяне цяпер хоць адбаўляй, таму я апошнім часам кінуў выпіваць і стаў траціць значна менш часу на здабываньне, падрыхтоўку і спажываньне ежы, каб з усім справіцца. Сяргей, які са спачувальным сумневам глядзіць на мае высілкі на Svoja.org, поўнасьцю падтрымаў мае апошнія  жыцьцёвыя пастановы і сам пастанавіў на роўных паях узяць удзел у Літаратура.org. Маўляў, з гэтым якраз можа нешта і атрымаецца...

* * *

Спачатку мы меркавалі, што ўжо застарыя, каб і заказваць музыку, і самім яе выконваць, то бок, каб самім арганізаваць і даглядаць перакладніцкі сайт і самім яго напаўняць. Калі зьявіўся „ПрайдзіСвет”, акрамя натуральнай расчуленасьці недабітых вэтэранаў (вось маладыя перакладчыкі зрабілі тое, пра што мы калісьці толькі марылі — апублікавалі адным махам столькі перакладаў па-беларуску, што за адзін вечар не прачытаеш), была ў нас і практычная думка — калі ўжо выйдзе трэці нумар „ПрайдзіСвета” і зьявіцца натуральнае пытаньне, адкуль браць тэксты на чацьверты, мы выцягнем свае старыя пераклады і прапануем нашым маладым калегам. Маўляў, можа нешта спатрэбіцца, бо як той казаў, новае — гэта добра забытае старое (ці можа — забытае добрае старое). Сяргей быў нават спрабаваў разьведаць думку рэдакцыі на гэты конт і стаў зь імі перапісвацца, прапануючы на пачатак нейкія не зусім каб дарэчныя заўвагі наконт правапісу нейкіх замежных імёнаў на іхнім сайце. Атрымаў адлуп і перастаў перапісвацца. Але не пакрыўдзіўся — мы зь ім, незадоўга да таго, як я татальна перайшоў на сухі закон, пасьпелі выпіць у праскай вінарні за зьяўленьне „ПрайдзіСвета” і за доўгае жыцьцё яго рэдактараў.

Я яму тады, за келіхам віна, распавёў, што я вычытаў у манаграфічнай кніжцы пра гурт „Пінк Флойд”, якую напісаў бубнач Нікалас Мэйсан (кніжка выйшла ў 2005 годзе і называецца „Inside Out”). Дык вось, пасьля таго, як Дэйвід Гілмар, Нікалас Мэйсан і Рычард Райт разышліся з Роджэрам Уотэрзам, але пастанавілі працягваць жыцьцё гурту далей, ім спатрэбіўся новы басіст. Яны папрасілі пайграць зь імі маладога басіста Гая Прата, музыку з пакаленьня іхніх дзяцей (амаль даслоўна так — Прат ажаніўся з дачкой Райта). Прат на прывітаньне сказаў ім, што яны безнадзейныя дыназаўры і што тыя кавалкі, якія Ўотэрз граў на бас-гітары абедзьвюма рукамі, ён зайграе адной, другую засунуўшы сабе ў кішэню. Яны, канешне, абурыліся, але перасталі абурацца, калі насамрэч пабачылі, як падчас турнэ па ЗША пасьля выданьня альбому „A Momentary Lapse of Reason” Прат граў сваю басавую партыю адной рукой, і то граў бліскуча, як віртуоз. Да таго „дыназаўры” былі сьведкамі, як папярэдняга вечара пасьля канцэрту Прат напіўся так, што ўсе сур’ёзна занепакоіліся, ці хлопец дажыве да раніцы...

Што я хачу тут сказаць? А тое, што стары не перап’е маладога і не зайграе на гітары адной рукой... І яшчэ нешта, што мае дачыненьне да перакладаў і перакладчыкаў з розных пакаленьняў, хоць я ня ўпэўнены, ці я ў змозе, так бы мовіць, скарыстаць гэтую басавую паралель для адэкватнай ілюстрацыі таго, што хачу перадаць. Але ўсе ўжо і так адчуваюць, куда я гну, праўда? З мовай як з музыкай, яна для кожнага вуха і для кожнага часу гучыць інакш, нават калі яе граюць паводле тае самае партытуры.

Лепш, безумоўна, калі граеш у сваім аркестры і ведаеш, якіх нотаў спадзявацца ад сваіх старых калегаў. Зь Сяргеем мы ўжо 20 гадоў  ловім амаль тыя самыя ноты ў літаратуры і наогул разумеемся з паўслова, калі рэч ідзе пра тое, ці варта нейкі тэкст зьбеларушчыць, ці не. А таму мы пастанавілі зайграць яшчэ раз разам, хоць дуэт цяжка назваць аркестрам. Але гэта толькі на пачатак...

Прага, 4 кастрычніка 2009