— ТЫ, КОКРЭЙН. ЯКІ ГОРАД ПАСЛАЎ ПА ЯГО?

— Тарэнт, сэр.

— Вельмі добра. Што далей?

— Далей была бітва, сэр.

— Вельмі добра. Дзе?

Пусты хлопцаў твар шукаў адказу ў пустым вакне.

Байкі дачок памяці. Але ў нечым яно было й непадобнае да таго, пра што бае памяць. Тады яно было фразай, зь нецярплівасьці сэрца, лопатам Блэйкавых крылаў празьмернасьці. Чую, як валяцца прасторы, трушчыцца шкло й рассыпаюцца камяні, і час займаецца сіне-барвовым полымем канца. Што ж нам тады застаецца?

— Я забыўся месца, сэр. У 297 годзе да нараджэньня Хрыста.

— Аскулум, — падказаў Стывэн, зірнуўшы на назву й дату ў падручніку з рубцамі ад крывавых сечаў.

— Так, сэр. І ён сказаў: Яшчэ адна такая перамога — і мы прапалі.

Вось гэтую фразу сьвет запамятаў. Панурая палёгка для розуму. Над усланай трупамі раўнінай усьпёрты на кап’ё генэрал прамаўляе з узгорку да афіцэраў. Які-колечы генэрал да якіх-колечы афіцэраў. А яны разьвесілі вушы.

— Цяпер ты, Армстранг, — сказаў Стывэн. — Які быў канец Піра?

— Канец Піра, сэр?

— Я ведаю, сэр. Запытайце мяне, сэр, — адазваўся Комін.

— Ты пачакай. Армстранг. Ты што-колечы ведаеш пра Піра?

У торбе Армстранга ўтульна ляжаў мяшэчак з сушанымі фігамі. Час-часом ён разьмінаў адну ў даланях і ўпотайкі глытаў. Крошкі папрыліпалі яму да скуркі на вуснах. Падсалоджанае хлапечае дыханьне. Заможныя людзі, ганарацца старэйшым сынам у ваенным флёце. Віко-роўд, Долкі.

— Пра Піра, сэр? Пір — гэта пірс.

Усе засьмяяліся. Пісклівым, бязрадасным, зласьлівым сьмехам. Армстранг абвёў позіркам клясу, паказваючы ў профіль прыдуркаватую ўсьмешку. Зараз засьмяюцца яшчэ гучней, бо ж ведаюць, што ўлады ў мяне няма, а аплату іхнія таты ўнесьлі.

— Тады растлумач мне, — сказаў Стывэн, штурхаючы ў хлопцава плячо кніжкаю, — што такое пірс?

— Пірс, сэр, — сказаў Армстранг, — гэта такая рэч, што стаіць над хвалямі. Накшталт мосту. Як пірс у Кінгстаўне, сэр.

Некаторыя засьмяяліся зноў: бязрадасна, але шматзначна. Двое на задняй парце зашапталі. Так. Яны ведалі: ніколі ня зьведаўшы, ніколі не былі нявінныя. Усе. Ён з зайздрасьцю назіраў за іхнімі тварамі. Эдыта, Этэла, Герта, Лілі. Падобныя да гэтых: дыханьне ў іх таксама падсалоджанае гарбатай з павідлам, бранзалеты іхнія дзынкаюць у час валтузьні.

— Пірс у Кінгстаўне, — сказаў Стывэн. — Так, мост расчараваньня.

Іхнія позіркі зьбянтэжыліся ад гэтых слоў.

— Як гэта, сэр? — запытаўся Комін. — Мост жа цераз рэчку.

Хэйнсу ў ягоны нататнік. Не для гэтых вушэй. Сёньня ўвечары, спрытна, сярод п’янкі й балбатні, працяць адшліфаваны панцыр ягонага розуму. І што тады? Блазан пры панскім двары, патураны й пагарджаны, дабіваецца ад пана ласкавае пахвалы. Чаму ўсе яны выбралі гэткую ролю? Ня толькі дзеля заспакаяльнае ласкі. Для іх таксама гісторыя — гэта казка, як кожная іншая, зачаста чутая, а свая краіна — лямбард.

А калі б Пір ня паў у Аргасе ад рукі старое вар’яткі, або калі б Юлія Цэзара не закалолі штылетамі? З памяці іх ужо ня выкінеш. Час паставіў на іх сваё таўро й спутаў, памясьціў у прасторы незьлічоных магчымасьцяў, якія яны адрынулі. А ці былі б яны магчымыя, калі б іх так і не было? Або, ці толькі тое было магчымае, што сталася? Тчы, ткач ветру.

— Раскажэце нам нешта, сэр.

— Ох так, сэр, пра прывіды.

— Адкуль пачынаем? — спытаўся Стывэн, разгортваючы іншую кніжку.

— Ня плач сьлязой, — сказаў Комін.

— Дык давай, Талбат.

— А гісторыю, сэр?

— Пасьля, — сказаў Стывэн. — Давай, Талбат.

Смуглявы хлопец разгарнуў кніжку й спрытна ўладкаваў яе за бруствэрам свае торбы. Ён пачаў адрывіста дэклямаваць верш, пазіраючы крадком у тэкст:

Ня плач сьлязой, пастух, ня плач слязой

Бо не памёр Лікід, пакінь маркоту,

Хоць тоні скрылі цела пад вадой...

Дык яно мусіць быць рухам, актуалізацыяй магчымага як такога. Фраза Арыстотэля сфармулявалася між балбатаных радкоў і паплыла ў вучоную цішу бібліятэкі Сьвятой Жэнэв’евы, дзе ён чытаў, схаваны ад грэшнага Парыжа, вечар за вечарам. Поруч зь ім кволы сыямец зубрыў падручнік стратэгіі. Вакол мяне мазгі, насычаныя й насычáныя, прышпіленыя пад зыркімі лямпамі, зь лёгка пульсуючымі шчупальцамі: а ў цямрэчы майго розуму лянотная падзямельная пачвара, непаваротлівая, баязьлівая перад сьвятлом, дрыгае цмокавай лускою. Думка — гэта думка аб думцы. Суцішная яснасьць. Душа — гэта, нейкім чынам, усё існае: душа ёсьць форма формаў. Суцішнасьць нечаканая, разьлеглая, прамяністая: форма формаў.

Талбат паўтараў:

Праз моц Таго, хто па вадзе хадзіў,

Праз моц...

— Перагарні, — ціха сказаў Стывэн. — Я нічога ня бачу.

— Што, сэр? — прастадушна спытаўся Тальбат, падаўшыся дапераду.

Ягоная рука перагарнула бачынку. Ён зноўку выпрастаўся й працягваў, як быццам прыпомніўшы. Таго, хто па вадзе хадзіў. Тут таксама ляжыць ягоны цень, на гэтых боязных сэрцах, і на сэрцы бязбожніка ды ягоных вуснах, і на маіх. Ён ляжыць і на палкіх абліччах тых, хто ахвяраваў яму дынар даніны. Цэзарава цэзару, Богава Богу. Доўгі пагляд цёмных вачэй, загадкавы сказ, які будзе ткацца й ткацца на кроснах Царквы. Але.

Адгадай загадку:

На белыя градкі

Сеюцца чорныя зярняткі.

Талбат сунуў закрытую кніжку ў сваю торбу.

— Ці я ўжо ўсё пачуў? — спытаўся Стывэн.

— Так, сэр. А дзесятай хакей, сэр.

— Заняткі да паловы дня, сэр. Чацьвер.

— Хто адгадае загадку? — спытаўся Стывэн.

Яны запіхвалі падручнікі, алоўкі бразгалі, бачынкі шасталі. Зьбіўшыся ў грамаду, зацягвалі рамяні й зашпільвалі спражкі торбаў, весела лапочучы:

— Загадку, сэр? Я адкажу, сэр.

— Не, я адкажу, сэр.

— Толькі цяжкую, сэр.

— Загадка такая, — сказаў Стывэн.

Кукарэкаў дзюбаграй.

Пад блакітам цэлы край.

Звон у небе зазваніў,

Адзінаццаць абвясьціў.

Бедная душа ў нябёсы

Вырушае з волі лёсу.

— Што гэта?

— Што, сэр?

— Яшчэ раз, сэр. Мы недачулі.

Вочы ім акругліліся, калі ён паўтарыў радкі. Наступіла маўчаньне. Тады Кокрэйн сказаў:

— Што гэта, сэр? Мы здаёмся.

Стывэн, стрымліваючы ў горле казытлівы камяк, адказаў:

— Гэта ліс хавае сваю бабку пад вастралістам.

Устаўшы, ён выбухнуў нэрвовым сьмехам, якому адгукнулася рэха іхніх расчараваных усклікаў.

У дзьверы стукнулі клюшкай, а голас з калідору паклікаў:

— Хакей!

Яны бязладна ірванулі, вышмыгваючы з-за партаў бокам, скокаючы церазь іх. Умомант зьніклі, і з разьдзявальні данесьліся гамана галасоў і грукат клюшак ды абутку.

Сарджэнт, адзіны, хто застаўся, паволі падыйшоў, паказваючы разгорнуты сшытак. Ягоныя склычаныя валасы й танклявая шыя выдавалі непадрыхтаванасьць, слабыя вочы глядзелі ўмольным позіркам праз запацелыя акуляры. На матавай бяскроўнай шчацэ размазалася атрамантавая пляма, фінікападобная, сьвежая й вільготная, як сьлед сьлімака.

Ён працягнуў сшытак. Зьверху бачынкі было выпісанае слова Прыклады. Пад ім ішлі пахілістыя лічбы, а зьнізу значыўся крывы подпіс з закрутасамі й кляксай. Сырыл Сарджэнт: ягонае найменьне й пячатка.

— Містэр Дызі сказаў перапісаць усё нанава й паказаць вам, сэр.

Стывэн пакратаў бераг сшытка. Непатрэбна.

— Ты ўжо зразумеў, як іх рабіць? — запытаўся ён.

— Ад адзінаццатага да пятнаццатага, — адказаў хлопец. — Містэр Дызі сказаў мне перапісаць іх з дошкі, сэр.

— А сам цяпер здолееш зрабіць? — спытаўся Стывэн.

— Не, сэр.

Брыдкі й непатрэбны: худая шыя, склычаныя валасы й атрамантавая пляма, сьлед сьлімака. Але ж нехта любіў яго, вынасіў яго пад сваім сэрцам і на сваіх руках. Калі б не яна, сьвет сваім імпэтам прытаптаў бы яго й расплюшчыў пад нагой як бескасьцёвага сьлімака. А яна любіла ягоную слабую вадзяністую кроў, адсочаную зь яе ўласнай. Дык было такое сапраўды? Адзіная сапраўднасьць у жыцьці? У сьвятым сваім парыве палымяны Калумбан пераступіў церазь цела маці, якая ўпала ніцма перад ім. Яе ня стала: дрыготкі касьцяк апаленай агнём галінкі, водар ружовага дрэва й тленная сырасьць. Яна ўратавала яго, не дала растаптаць пад нагою, і адыйшла, ледзьве пабыўшы. Бедная душа ў нябёсы вырушае: а на верасовай пустэчы пад міготкімі зоркамі ліс — яркія бязьлітасныя вочы, поўсьць патыхае рыжым грабежніцкім духам — дзёр зямлю, прыслухоўваўся, разграбаў, прыслухоўваўся, дзёр і дзёр.

Седзячы побач з хлопцам, Стывэн разьвязваў заданьне. Ён пры дапамозе альгебры даказвае, што дух Шэкспіра ёсьць дзед Гамлета. Сарджэнт скоса пазіраў праз споўзлыя акуляры. З разьдзявальні даносіўся грукат хакейных клюшак, з пляцоўкі — глухія ўдары па мячу й крыкі.

Значкі рухаліся ўпоперак бачынкі чапурыстым маўрытанскім танцам, маскарадам літар у дзівотных шапачках квадратаў і кубаў. Падай рукі, павярніся, пакланіся партнэру: вось так: хохлікі, народжаныя фантазіяй маўраў. І яны ўжо зыйшлі са сьвету, Авэроэс і Майсей Майманід, людзі цёмных паводзін і абліччаў, якія лавілі ў свае насьмешлівыя люстры цьмяную душу сьвету, і цемра ў сьвятле сьвеціць, і сьвятло не агарнула яе.

— Цяпер ужо разумееш? Зможаш зрабіць наступны сам?

— Так, сэр.

Маруднымі, няўпэўненымі рухамі пяра Сарджэнт перапісваў дадзеныя. Усё яшчэ спадзеючыся на слова дапамогі, ягоная рука старанна ставіла крывыя значкі, праз матавую скуру шчокаў прабіваўся слабы пробліск сораму. Amor matrisЛюбоў маці (лац.).: родны склон суб’екту й аб’екту. Яна выкарміла яго сваёй слабой крывёй ды абрызглым малаком і хавала ад чужых вачэй ягоныя пялёнкі.

Такі як ён быў і я, такія ж самыя спадзістыя плечы, такая ж самая нехлямяжасьць. Маё дзяцінства хіліцца каля мяне. Задалёкае, каб крануцца яго хоць раз, ці зьлёгку. Маё далёкае, а ягонае таямнічае, як нашы позіркі. Таямніцы, маўкліва застыглыя ў цёмных палацах двух нашых сэрцаў: таямніцы, стомленыя сваёй тыраніяй: тыраны, што прагнуць быць зрынутымі.

Прыклад быў зроблены.

— Гэта ж вельмі проста, — сказаў Стывэн, устаючы.

— Так, сэр. Дзякую, — адказаў Сарджэнт.

Ён высушыў бачынку тонкай прамакаткай і занёс сшытак на парту.

— Цяпер бяры сваю клюшку ды йдзі да сяброў, — сказаў Стывэн, рушыўшы да дзьвярэй сьледам за нехлямяжай хлапечай постацьцю.

— Так, сэр.

У калідоры пачулася ягонае прозьвішча, яго клікалі з пляцоўкі.

— Сарджэнт!

— Бяжы, — сказаў яму Стывэн. — Містэр Дызі кліча цябе.

Спыніўшыся на ганку, ён глядзеў, як недарэка трухае на невялічкую пляцоўку, дзе крыклівыя галасы паднялі сварку. Яны ўжо разьдзяліліся на каманды, і містэр Дызі вяртаўся, пераступаючы купінкі травы зацягнутымі ў гетры нагамі. Ледзьве ён пасьпеў дайсьці да школы, як галасы зноў пачалі спрачацца й клікаць яго назад. Ён павярнуў на іх раззлаваныя сівыя вусы.

— Што там яшчэ? — крыкнуў ён колькі разоў, ня слухаючы.

— Кокрэйн і Холідэй на адным баку, сэр, — крыкнуў Стывэн.

— Пачакайце, калі ласка, хвілінку ў маім кабінэце, — сказаў яму містэр Дызі, — пакуль я навяду тут парадак.

Мітусьліва тупаючы паўз пляцоўку назад, ён строга пакрыкваў голасам старога чалавека:

— У чым справа? Што там яшчэ?

Іхнія вострыя галасы крычалі на яго з усіх бакоў, іхнія фігуркі шчыльна яго абступілі, а яскравае сонца выбельвала мёд ягоных кепска пафарбаваных валасоў.

У кабінэце стаяў затхлы пракураны дух, перамяшаны з пахам скуры бляклых пацёртых крэслаў. Як і першага дня, калі ён тут таргаваўся са мною. Як было напачатку, так і цяпер. На камодзе стаяла таца з манэтамі Сцюартаў, мізэрны скарб з балацявіны: цяпер і заўсёды. А ў пабляклай плюшавай пурпуры футляра для лыжак утульна расклаліся дванаццаць апосталаў, што вясьцілі ўсім паганам: і на вякі вякоў.

Сьпешлівыя крокі на каменным ганку й на калідоры. Разьдзімаючы свае рэдкія вусы, містэр Дызі спыніўся каля стала.

— Найперш наш маленькі фінансавы разьлік, — сказаў ён.

Ён выняў з сурдута абвязаны раменьчыкам кашалёк. Раскрыў яго, выцягнуў два банкноты, адзін — склеены з паловак, і асьцярожна паклаў на стол.

— Два, — сказаў ён, абвязваючы й хаваючы кашалёк.

А цяпер ягоная скарбніца з золатам. Зьбянтэжаная Стывэнава далонь блукала па ракавінах, згрувашчаных у халоднай каменнай ступцы: хвалістыя ражкі й плоскія як манэты, і кауры, і леапарды, а вунь адна — закручаная, як турбан эміра, а другая — грабеньчык сьвятога Якуба. Дабытак старога пілігрыма, мёртвы скарб, пустыя ракавіны.

Упаў савэрэн, бліскучы й новы, на мяккую ворсу настольніка.

— Тры, — сказаў містэр Дызі, круцячы ў руках сваю скарбонку. — Вельмі зручная рэч. Гляньце. Сюды савэрэны. Сюды шылінгі, шасціпэнсавікі, паўкроны. А сюды кроны. Гляньце.

Ён вытрас зь яе дзьве кроны й два шылінгі.

— Тры дванаццаць, — сказаў ён. — Я думаю, гэтак будзе слушна.

— Дзякую вам, сэр, — сказаў Стывэн, зьбіраючы грошы з сарамяжлівай пасьпешнасьцю й хаваючы іх у кішэні нагавіцаў.

— Няма за што, — сказаў містэр Дызі. — Вы гэта зарабілі.

Далонь Стывэна, зноўку вольная, вярнулася да пустых ракавін. Таксама сымбалі красы і ўлады. Куча граша ў маёй кішэні. Сымбалі, апаганеныя прагнасьцю і ўбоствам.

— Не насеце іх гэтак, — параіў містэр Дызі. — Выцягнеце дзе-небудзь і згубіце. Купеце лепш адну з гэтых штук. Пабачыце, што яны вельмі зручныя.

Адкажы штосьці.

— У мяне яна часта пуставала б, — сказаў Стывэн.

Той самы пакой і гадзіна, тая самая мудрасць: і я той самы. Ужо тройчы. Тры пятлі вакол мяне. Нічога. Я магу разарваць іх нават у гэтую хвіліну, калі захачу.

— Гэта таму, што вы не адкладваеце, — містэр Дызі падняў угору палец. — Вы яшчэ ня ведаеце, што такое грошы. Грошы — гэта ўлада. Пажывяце, колькі я, то ўведаеце. Я ведаю, я ведаю. Калі б толькі маладосьць ведала. Што на гэта кажа Шэкспір? Грошы кладзі ў каліту.

— Яга, — мармытнуў Стывэн.

Ён падняў вочы зь бязьдзейных ракавін на ўчэпісты позірк старога чалавека.

— Ён ведаў, што такое грошы, — гаварыў містэр Дызі. — Ён зарабляў грошы. Паэт, але адначасова й ангелец. Ці вы ведаеце, чым ганарацца ангельцы? Ці ведаеце, як гучаць самыя ганарыстыя словы ў вуснах ангельца?

Уладар над морамі. Ягоныя вочы, халодныя як мора, глядзелі на пусты заліў: вінаватая тут гісторыя: на мяне й мае словы, безь нянавісьці.

— Што над ягонай імпэрыяй ніколі не заходзіць сонца.

— Га! — усклікнуў містэр Дызі. — Гэта не ангелец. Гэта сказаў францускі кельт.

Ён пастукаў сваёй скарбонкай у пазногаць вялікага пальца.

— Я вам скажу, — урачыста заявіў ён, — чым ён больш за ўсё фанабэрыцца. Я заплаціў за сваё.

Добры дзядзька. Добры дзядзька.

— Я заплаціў за сваё. Я за ўсё сваё жыцьцё ня быў вінаваты ні шылінга. Ці разумееце такое пачуцьцё? Я нікому не вінаваты. Разумееце?

Малігану дзевяць фунтаў, тры пары шкарпэтак, пару абутку, гальштукі. Карэну дзесяць гінэяў. МакКану гінэю. Фрэду Раену два шылінгі. Тэмплу за два абеды. Расэлу гінэю. Казінсу дзесяць шылінгаў. Бобу Рэйналдсу паўгінэі, Кэлэру тры гінэі, місіс МакКэрнан за пакой, пяць тыдняў. Тая куча, што ў мяне ў кішэні, нічога ня вартая.

— У дадзены момант не, — адказаў Стывэн.

Містэр Дызі зайшоўся задаволеным сьмехам, хаваючы сваю скарбонку.

— Я й ведаў, што не, — сказаў ён весела. — Але калі-небудзь зразумееце гэта й вы. Мы народ шчодры, але справядлівасьць нам таксама патрэбная.

— Я баюся гэткіх гучных слоў, — сказаў Стывэн, — якія прыносяць нам гэтулькі няшчасьця.

Містэр Дызі колькі хвілінаў строга паўзіраўся над камінак, дзе вісела выява зграбнага высокага мужчыны ў клятчастым шатляндзкім уборы: Альбэрт Эдуард, прынц Валіі.

— Вы лічыце мяне адсталым дзіваком і старым торы, — прамовіў ягоны задуменны голас. — З часоў О’Конэла я пабачыў ужо тры пакаленьні. Я памятаю голад. Ці вы ведаеце, што лёжы аранжыстаў агітавалі супроць уніі гадоў за дваццаць перад О’Конэлам, калі яшчэ прэлаты вашае веры бэсьцілі яго як дэмагога? У вас, фэніяў, кароткая памяць.

Славуты, набожны й несьмяротны ўспамін. Дыямантовая лёжа ў Пышным Арме, увешаная трупамі папістаў. У масках, пры зброі, асіплымі галасамі плянтатары прыносяць прысягу. Чорная поўнач і праўдзівая блакітная Біблія. На калені, стрыжаныя бунтары.

Стывэн накрэсьліў кароткі жэст.

— У маіх жылах таксама бунтарская кроў, — прызнаўся містэр Дызі. — Па жаночай лініі. А па мужчынскай лініі я выводжу свой род ад сэра Джона Блэквуда, які галасаваў за унію. Усе мы ірляндцы, усе — нашчадкі каралёў.

— На жаль, — сказаў Стывэн.

— Per vias rectasПростымі шляхамі (лац.)., — цьвёрда вымавіў містэр Дызі, — было ягоным дэвізам. Ён галасаваў за унію й дзеля гэтага абуў батфорты ды паехаў у Дублін з Ардсу ў графстве Даўн.

Тра-ляля-ляля

Скалісты шлях у Дублін.

Пан-прастак едзе на кані, зіхацяць батфорты. Прыгожы дзень, сэр Джон! Прыгожы дзень, ваша мосьць!.. Дзень... Дзень... Дзьве халявы целяпаюцца, трухаюць у Дублін. Тра-ляля-ляля, тра-ляля трух-трух.

— Гэта мне нешта нагадала, — сказаў містэр Дызі. — Вы, містэр Дэдал, маглі б аказаць мне паслугу, праз вашы літаратурныя знаёмствы. У мяне тут ліст у прэсу. Прысядзьце на хвілінку. Я толькі перапішу заканчэньне.

Ён падыйшоў да століка ля вакна, двойчы падсунуў крэсла й адчытаў некалькі слоў зь лістка на валіку пішучай машынкі.

— Прысядзьце. Прабачце мне, — сказаў ён цераз плячо, — наказы здаровага розуму. Адну хвілінку.

Зіркаючы з-пад калматых броваў на рукапіс каля свайго локця й мармычучы пад носам, ён пачаў паволі торкаць у тугую клявіятуру машынкі, час-часам пасопваючы, калі даводзілася падкручваць валік, каб замазаць памылку.

Стывэн бязгучна ўсеўся ў прысутнасьці прынцаўскай асобы. Наўкола па сьценах паразьвешваныя былі абрамленыя выявы колішніх скакуноў, якія пачціва пазадзіралі ўверх свае пакорлівыя пысы: Адпор лорда Гастынгса, Стрэл герцага Ўэстмінстэрскага, Цэйлён герцага Бафора, што здабыў Парыскі прыз у 1866 годзе. У сёдлах жакеі-ліліпуты чуйна чакаюць сыгналу. Ён сачыў за іхнім спаборніцтвам, зрабіўшы стаўку на каралеўскія колеры, і ўліваў свой крык у крыкі зьніклага натоўпу.

— Кропка, — заявіў сваім клявішам містэр Дызі. — Але неадкладнае вырашэньне гэтага важнага пытаньня...

Куды Крэнлі прывёў мяне, каб ураз разбагацець, вышукоўваючы фаварытаў сярод запырсканых гразьзю павозак, сярод завываньня букмэйкераў ля стоек, у карчомным смуродзе над разгвэдзанай нагамі хлюпай. Стаўка адзін да аднаго на Шчырага Бунтара, на астатніх — адзін да дзесяці. Мы прабягалі каля махляроў, каля гульцоў у косьці, сьледам за капытамі, шапачкамі й жакетамі, і каля мясістамордае дамачкі разьніка, якая прагна прысмакталася да палоўкі апэльсіну.

З пляцоўкі данесьліся пранізьлівыя хлапечыя крыкі й хрыпаты сьвісток.

Зноў: гол. Я сярод іх, сярод сьціжмы цел у валтузьні, на турніры жыцьця. Ты маеш на думцы таго крываногага мамулінага пястунчыка з крыху асалавелым выглядам? Турніры. Час адбівае ўдары, удар за ўдарам. Турніры, зрытая зямля й выцьцё бітваў, заскарузлыя ваніты палеглых, віскат пікаў, разьятраных крывавымі чалавечымі трыбухамі.

— Цяпер усё, — сказаў містэр Дызі, падымаючыся.

Ён падыйшоў да стала, счапляючы свае лісткі. Стывэн устаў.

— Я выклаў справу бязь лішніх слоў, — сказаў містэр Дызі. — Гэта наконт эпідэміі яшчуру. Кіньце вокам. У гэтай справе ня можа быць двух розных меркаваньняў.

Дазволю сабе ўвайсьці на вашы неацэнныя палосы. Тая дактрына ўсёдазволенасьці, што так часта ў нашай гісторыі. Наш гандаль жывёлай. Лёс усіх нашых даўніх промыслаў. Лівэрпулская хэўра, падступна адхіліўшы праект Голуэйскага порту. Эўрапейскае пажарышча. Дастаўкі збожжа цераз вузкія пралівы Каналу. Адвечная непарушнасьць дэпартаманту сельскай гаспадаркі. Прабачыце намёк на клясыкаў. Касандра. Праз жанчыну, якая забылася пра свой гонар. Каб перайсьці да сутнасьці справы.

— Я рэжу праўду ў вочы, вы згодны? — запытаўся містэр Дызі, калі Стывэн чытаў.

Эпідэмія яшчуру. Вядомы як прэпарат Коха. Сэрум і вірус. Працэнт вакцынаваных коней. Памор жывёлы. Імпэратарскія стайні ў Мюрцштэгу, Ніжняя Аўстрыя. Вэтэрынарныя хірургі. Містэр Генры Блэквуд Прайс. Ветлівая прапанова сумленнага разгляду. Наказы здаровага розуму. Пытаньне надзвычайнай важнасьці. Узяць быка за рогі ў кожным сэнсе. Дзякуючы за гасьціннасьць вашых палосаў.

— Я хачу, каб гэта надрукавалі, а людзі прачыталі, — сказаў містэр Дызі. — Вось пабачыце, што пры наступнай эпідэміі накладуць эмбарга на ірляндзкую жывёлу. А яе ж можна лячыць. І яе лечаць. Мой сваяк, Блэквуд Прайс, піша мне, што ў Аўстрыі вэтэрынары навучыліся яе лячыць і вылечваць. Яны ахвяруюцца прыехаць сюды да нас. Я намагаюся прабіць хады ў дэпартаманце. Цяпер хачу пакарыстацца прэсай. Але адусюль такія перашкоды... інтрыгі... закулісныя ўплывы...

Ён падняў указальны палец і, перш чым працягваць, па-старэчаму патрос ім у паветры.

— Запомніце мае словы, містэр Дэдал, — сказаў ён. — Англія ў жыдоўскіх руках. Усе высокія пасады: у фінансах, у прэсе. А гэта прыкмета ўпадку нацыі. Усюды, дзе ні зьбяруцца, яны высмоктваюць жыцьцёвыя сокі. Я бачу ўжо колькі гадоў, як яно набліжаецца. Ясна, як сонца на небе, што жыдоўскія гандляры ўжо пачалі сваю разбуральную работу. Старая Англія памірае.

Ён жвава адступіўся ўбок, і ягоныя вочы ажывіліся сінім водбліскам, трапіўшы ў шырокі сонечны касяк. Ён разгледзеўся па бакох.

— Памірае, — сказаў ён, — калі яшчэ не памерла.

А крыкі шлюх на вуліцы пустой

Ткуць чорны саван Англіі старой.

Ягоныя вочы, акругленыя ўзьніклым прывідам, строга глядзелі праз сонечны касяк, у якім ён стаяў.

— Але ж гандляр, — сказаў Стывэн, — гэта той, хто купляе танна й прадае дорага, ці ён жыд, ці ён гой, хіба ня так?

— Яны саграшылі супроць сьвятла, — паважна сказаў містэр Дызі. — І цемра вызірае ў іх з вачэй. Вось чаму яны бадзягі на гэтай зямлі па сёньняшні дзень.

На прыступках Парыскае Біржы залацістаскурыя людзі паказваюць курс на пальцах у каштоўных пярсьцёнках. Гусінае гагатаньне. Таўкуцца й непачціва шумяць у сьвятыні, галовы пад няўклюднымі цыліндрамі густасплятаюць інтрыгі. Ня іхняе: і вопратка, і мова, і жэсты. Іхнія выпуклыя млявыя вочы пярэчаць іхнім словам, а кідкія жэсты незласьлівыя, хоць яны ведаюць пра нагрувашчаную вакол сябе варажню, і ведаюць, што іхняя руплівасьць надарма. Надарма цярплівасьць адкладаць і запасаць. Час і так усё параскідвае. Дабро, ускладанае збоч дарогі: яго разграбяць і пусьцяць па руках. Іхнія вочы спазналі гады бадзяньня й, уціхаміраныя, сузіралі ганьбу свае крыві.

— А хто не? — спытаўся Стывэн.

— Што вы маеце на ўвазе? — спытаўся містэр Дызі.

Ён ступіў крок уперад і стаў каля століка. Сківіца яму адвісла коса й няўцямна. Ці гэтак выглядае старая мудрасьць? Ён чакае, каб пачуць ад мяне.

— Гісторыя, — сказаў Стывэн, — гэта кашмар, ад якога я спрабую прачнуцца.

На пляцоўцы хлопцы паднялі крык. Хрыпаты сьвісток: гол. А што, калі той кашмар дасьць табе высьпятка ў азадак?

— Шляхі Творцы — ня нашы шляхі, — сказаў містэр Дызі. — Уся гісторыя імкнецца да аднае вялікае мэты — выяўленьня Бога.

Стывэн тыкнуў вялікім пальцам у вакно й сказаў:

— Вось Бог.

Урра! Ай! Хрррр!

— Што? — спытаўся містэр Дызі.

— Крык на вуліцы, — адказаў Стывэн, паціскаючы плячыма.

Містэр Дызі глянуў долу й на нейкую хвіліну заціснуў між пальцамі пераносьсе. Потым, падняўшы вочы, пусьціў яго.

— Я шчасьлівейшы за вас, — сказаў ён. — Мы нарабілі шмат памылак, шмат грахоў. Жанчына прынесла з сабою грэх у гэты сьвет. За жанчыну, якая забылася пра свой гонар, за Алену, зьбеглую жонку Мэнэлая, грэкі дзесяць гадоў ваявалі з Трояй. Няверная жонка ўпершыню прывяла чужакоў на наш бераг, жонка МакМара й яе каханак О’Рорк, прынц Брэфні. І Парнэла загубіла жанчына. Шмат памылак, шмат няўдач, але ж ня грэх першародны. І цяпер, на схіле сваіх дзён, я ўсё яшчэ змагар. І буду змагацца за слушную справу да канца.

Ольстэр пойдзе ў слушны бой,

Вольным будзе Ольстэр мой.

Стывэн падняў лісткі.

— Дык вось, сэр, — пачаў ён.

— Я прадбачваю, — сказаў містэр Дызі, — што вы ня надта доўга пабудзеце на гэтай пасадзе. Вы не нарадзіліся настаўнікам. Магчыма, я памыляюся.

— Хутчэй за ўсё, я вучань, — сказаў Стывэн.

А тут — чаго яшчэ ты навучысься?

Містэр Дызі паківаў галавою.

— Хто ведае? — сказаў ён. — Вучань павінен быць пакорлівым. Само жыцьцё — вялікі настаўнік.

Стывэн зноў пашамацеў лісткамі.

— Што датычыцца гэтых, — пачаў ён.

— Так, — сказаў містэр Дызі. — Я вам даў два асобнікі. Калі здолееце, апублікуйце іх адразу.

”Тэлеграф”. ”Айрыш Хоўмстэд”.

— Я паспрабую, — паабяцаў Стывэн, — і заўтра вам скажу. Я крыху знаюся з двума рэдактарамі.

— Гэтага дастаткова, — ажывіўся містэр Дызі. — Учора вечарам я напісаў ліст містэру Філду, члену парляманту. Сёньня, у гатэлі ”Гарадзкі Герб”, будзе сход Аб’яднаньня Жывёлагадоўцаў. Я прасіў яго прадставіць мой ліст гэтаму сходу. Пастарайцеся зьмясціць іх у вашых дзьвюх газэтах. Якія гэта?

— ”Іўнінг Тэлеграф”...

— Гэтага дастаткова, — сказаў містэр Дызі. — Ня будзем марнаваць часу. Цяпер мне трэба напісаць адказ майму сваяку.

— Усяго добрага, сэр, — сказаў Стывэн, хаваючы лісткі ў кішэню. — Дзякую вам.

— Няма за што, — адказаў містэр Дызі, беручыся ператрасаць паперыны на сваім століку. — Я сам, хоць і стары ўжо, люблю з вамі паспрачацца.

— Усяго добрага, сэр, — паўтарыў Стывэн, кланяючыся ягонай пахіленай сьпіне.

Ён выйшаў праз адчынены ганак і рушыў па жвіраванай дарожцы пад дрэвамі, чуючы з пляцоўкі крыклівыя галасы й ляскатню клюшак. Ільвы супачывалі на сваіх пастамантах, калі ён выходзіў з брамы: бяззубае страхоцьце. Аднак дапамагу яму ў ягоным баі. Маліган прыклеіць мне новы тытул: быкамбратэрскі бард.

— Містэр Дэдал!

Бяжыць за мною. Маю надзею, што ня з новым лістом.

— Адну хвілінку.

— Так, сэр, — сказаў Стывэн, паварочваючыся да брамы.

Містэр Дызі запыніўся, дыхаючы цяжка й перарывіста.

— Я толькі хацеў дадаць, — сказаў ён. — Кажуць, што Ірляндыя мае гонар быць адзінай краінай, у якой ніколі не прасьледавалі жыдоў. Вы гэта ведаеце? Не. А ведаеце, чаму?

Ён строга нахмарыўся ў ясным паветры.

— Чаму, сэр? — спытаўся Стывэн з усьмешкай напагатове.

— Бо ніколі іх сюды не пускалі, — урачыста аб’явіў містэр Дызі.

Камяк сьмеху з кашлем выскачыў яму з горла, пацягнуўшы за сабою бразгатлівы ланцужок макроты. Ён хутка адвярнуўся, кашляючы й сьмеючыся, махаючы ўзьнятымі над галавою рукамі.

— Ніколі іх сюды не пускалі, — яшчэ раз выкрыкнуў ён празь сьмех, тупаючы па жвіры зацягнутымі ў гетры нагамі. — Вось чаму. Праз шахматны ўзор лістоты сонца рассыпала на ягоныя мудрыя плечы залатыя бліскоткі, танцуючыя манэты.