1

Сакрат Яновіч, якому сёлета спаўняецца 75 гадоў, усё яшчэ не пакідае пяра.

У 2008 годзе выйшаў ягоны аб’ёмісты раман „Хатняе стагодзьдзе”. Існуе вялікая спакуса назваць гэтую рэч лебядзінай песьняй пісьменьніка, літаратурная актыўнасьць якога трывае ўжо паўстагодзьдзе. Але з Сакратам Яновічам нічога загадзя не вядома. Хто б мог падумаць у 1999 годзе, што, ўпрагаючыся тады ў надзвычай мулкае ў правінцыйных абставінах асьветніцка-выдавецкае ярмо пад этыкеткамі „Беларускі трыялёг” і „Annus Albaruthenicus”, ён зможа пацягнуць яго ажно 10 гадоў?

А таму мне ня хочацца пісаць пра Сакрата як пра пісьменьніка, які ўжо „выпісаўся” і чакае ад сьвету адно сваёй кананізацыі. Я маю на ўвазе кананізацыю не ў рэлігійным сэнсе гэтага слова, а ў крытычна-літаратурным — то бок, не прызнаньне месца ў зборышчы мучанікаў беларускай літаратуры, а месца ў каноне найлепшых твораў гэтай літаратуры, калі дапусьцім, што нейкі такі канон нехта ўжо склаў і зацьвердзіў. Магчыма, што гэткай кананізацыі Сакрат не дачакаецца, бо, як сам адзначае з горка-зьедлівай іроніяй, ён усё яшчэ чакае зьяўленьня чытачоў, якія ягоныя кніжкі прачытаюць. А гэткае зьяўленьне — рэч, мякка кажучы, ня вельмі каб пэўная...

... Бо наш беларускі сьвет на Беласточчыне за апошняе чвэрць стагодзьдзя перакуліўся дакладна дагары нагамі. 25 гадоў таму беларуская кніжка на Беласточчыне выходзіла з частотнасьцю раз на пяць гадоў, але мы ўсё яшчэ чыталі па-беларуску. Зараз — зусім адваротнае: за год у Беластоку выходзіць ня менш чым 5 беларускіх кніжак, але ніхто ўжо нічога беларускага не чытае...

Сакрат пражыў тры разы па чвэрць стагодзьдзя, а таму я не зьдзівіўся б, калі б яму наш сьвет перакуліўся дагары нагамі разы тры як мінімум... Што гэты сьвет перакуліўся яму два разы, дык я ўпэўнены. Сакрат ня раз згадваў і ў прыватных гутарках, і ў сваёй публіцыстыцы, што калі ён быў падшпаркам, дык у ягоных Крынках гаварылі па-польску ўсяго лічаныя асобы. То бок, пальшчызна патанала ў завадзі беларушчыны. А зараз усяго лічаныя асобы ў тых жа Крынках ўмеюць азвацца па-беларуску. Вось вам адно беларускае salto mortale, сьведкам якога стаў аўтар „Загонаў” і „Самасея”. А другое? Ну, напрыклад, уся тая гісторыя з пабудовай сацыялізму/камунізму ў Польшчы. У 1958 годзе Сакрат быў настолькі адданым прыхільнікам гэтак званай „народнай улады”, што без ваганьняў пагадзіўся стаць яе тайным інфарматарам, каб выкрываць ворагаў беларушчыны сярод беларусаў. Дзесяць гадоў пазьней ён ужо нікога выкрываць не хацеў, і з таго, які сачыў за іншымі, ператвырыўся ў таго, за якім сталі сачыць іншыя. Інакш кажучы, будаўнік ператварыўся ў разбуральніка...

Упэўненасьці ў тым, што пасьля падзеньня камунізму сьвет Сакрату Яновічу нарэшце перастаў куляцца і хістацца, я таксама ня маю. Сумненьні наконт гэтага паколваць мяне асабліва моцна тады, калі я прыгадваю ягоную фэерычную грамадзка-палітычную актыўнасьць у пачатку 1990-х у Беластоку, а потым непрыкметны сыход у свае родныя Крынкі, сьмерць якіх так доўга зацягваецца...

Карацей, нацыянальнай кананізацыі Сакрата Яновіча можа і не адбыцца. Бо па-беларуску перасталі чытаць ня толькі ў Беластоку, але перастаюць ужо і ў Менску. Бо там людзі яшчэ мацней занятыя пісаньнем і выдаваньнем кніжак па-беларуску, чым у нас на Беласточчыне. Так што на чытаньне застаецца ім яшчэ менш часу, чым нам.

Я сам, калі дагаворваць некаторыя рэчы да канца, больш часу аддаю пісаньню, чым чытаньню па-беларуску. Так што і мяне, так бы мовіць, нясе ў будучыню агульная плынь эпохі. Але сярод таго, што мне ўдалося прачытаць апошнім часам, заматаліся дзьве з паловай кніжкі Сакрата Яновіча. Беручы пад увагу тое, што раней, то бок, чвэрць стагодзьдзя таму, я прачытаў паўтары іншыя кніжкі крынкаўскага аўтара, а адну зрэдагаваў разам зь ім для выданьня ў пасьлякамуністычнай Польшчы, я магу лічыць сябе некім накшталт паўспэцыяліста па творчасьці аўтара „Доўгай сьмерці Крынак”... А калі так, дык я магу сабе дазволіць на вызначэньне нечага накшталт прыватнага паўканону Сакрата Яновіча, гэта значыць, назваць тыя ягоныя рэчы, якія, на маю думку, маглі б увайсьці ў нацыянальны літаратурны канон хаця б напалову, калі б беларусы сваю літаратуру чыталі і хацелі аб ёй час ад часу падумаць...

2

Дэб’ютная кніжка Сакрата Яновіча, „Загоны”, выйшла ў 1969 годзе. Ня буду арыгінальнічаць і паўтару тое, што перада мною выразна сказалі ўжо іншыя. Найлепшыя рэчы ў гэтай кніжцы — тыя невялічкія лірычныя абразкі-замалёўкі, карацюлькі-сакраткі, у якіх яскравасьць рэалістычнага малюнку спалучаецца зь нечым больш ці менш „сымбалічным”, „незямным”, „мэтафізычным”. Знакамітым прыкладам гэткага спалучэньня зьяўляецца мініяцюра „Валошка”:

Кропля блакіту ў сьпелым жытнёвым узьмежку. Заглядаюцца зайздросна каласы, натапырыўшы вусы.

Сыплеш сьмехам, сінявокая, і пошум таемнай надзеі коціцца па гонях. Трывожыць і падае сілу ў сьпякотным лёсе.

Сьвет малюткі сівее ў склератычным адранцьвеньні. Серп сьмерці пакідае цябе драпежным асеньнім вятрам. Збыткуюць, глумяцца над пялёсткамі ўдавінай прыгажосьці. Росную сьвежасьць палошчуць сьцюдзёныя ліўні. Ад зьнямогі горбісься ў паірдзелай дзярніне.

Ціха паміраеш.

Парадаксальна, якраз тым тэкстам у „Загонах”, дзе пісьменьнік распавядае нейкую гісторыю і будуе нейкі сюжэт з пачаткам і канцом, не хапае ўнутранага драматызму, якім пранізаныя такія „статычныя” абразкі, як працытаваная „Валошка”. Такія „эпічныя” тэксты „Загонаў”, як „Скарбы Яцьвяскай пушчы”, „Таня” або „Ён і іншыя”, галоўнае заданьне якіх — распавесьці нейкую займальную гісторыю — атрымаліся ў аўтара малацікавымі і сюжэтна „разьлезлымі”.

Натура пісьменьніцкага таленту ў Сакрата такая, што яна найпаўней праяўляецца ў рэчах недагавораных, не да канца асэнсаваных, у абразках, якія час ад часу ўспыхваюць зыркім і кароткім бляскам ды адразу патанаюць у тумане бяспамяцтва. Калі пісьменьніку ўдаецца выхапіць такую ўспышку зь цемры — Джэймс Джойс называў падобныя ўспышкі рэчаіснасьці „эпіфаніямі” — тады атрымліваецца выдатная літаратура.

Вось яшчэ адна з такіх успышак, зь нібы-сюжэтам, але з сапраўдным драматызмам і непадробленай інтэнсіўнасьцю адчуваньня і перажываньня рэчаіснасьці. Мініяцюра „У бок Юраўцаў” з кніжкі „Самасей” (Менск, 1992):

У сьвята мы выйшлі зь Беластоку. Ля затоньня шашы — дзікія ружы, счырванелыя шыпшыны. Зь віядука, што за Белым Стачком, відаць чыгунку, як праколвае небакрай.

У бок Юраўцаў пачарнела, але мы пакуль што ў сонцы, бытта каля печы бліз акна, ад якога цягне па нагах холадам... Хата дарожніка пад залесьсем.

Ступаючы ў пясок на сьцежцы, у гэты прысак, я не без прыемнасьці падпякаю сабе ступні. Прыйшла на мяне нейкая ўпэўненасьць у тым, што ад заўтра — восень.

Дайшлі, уздарожжам, да Супрасьлі-рэчкі. Тыя хмары пагнала ажно за Васількова, мястэчка.

На дне — усё той жа камень, які ня раз я спрабоўваў абняць, каб, дзеля пустое гульні, зварухнуць яго, але мяне выносіла наверх. Задыханы — вылазіў на бераг, такі змазолены ён мяшчанамі, што пруцца сюды на пляж. На траву ў пархах, у вецер. Адсюль, са жвірыстае касагорынкі, падзічэлы ад радасьці, я скоўзваўся ў глыбіню, акунаўся ў ёй з галавою, поўнай уяўленьняў пра жахлівасьці віроў. Выныраў жа каля чаратоў і — палохаючыся таго, што пада мною ляжаць тысячагадовыя зрубені — плыў я быстрынёю. Страшна было, і да казытак шчасьліва!

Аднойчы на завараці я ўдарыў каленам аб той камень. Цэлы ў раптоўных дрыжыках, больш не купаўся.

Вяртаючыся надвячоркам дамоў, ля шашы мы нарвалі тае чырвані. На цудоўнае віно, на зіму.

— Купім шар у лазовай пляцёнцы, пяцідзесяцілітровы, — сказала жонка. Яна ўсьміхалася вішанькай.

Ішоў я зь ёю, з кошыкам восені, а мае сыночкі гойсалі па ўзбочыне, ловячы запозьненага матыля. Ад Юраўцаў, калі я азірнуўся, зноў хмарылася, але мы ўсё былі ў сонцы.

Тады, у нядзелю.

А неяк у тыдні, праяжджаючы па службовай і таму зусім няважнай мне справе, я кінуў вокам з моста на Супрасьлю; у ёй яшчэ блішчэлі ранішнія зоркі. Ціхая ды пабрыдчэлая пасьля лета, яна стаіла ў сабе камень...

Машына рванула пад гару, празь Юраўцы і далей!

Адна з кніжак Сакрата Яновіча, якая выйшла ў 1981 годзе ў перакладзе на польскую мову, мела назоў „Малыя дні”. Гэта быў бы харошы назоў для зборнічка ягоных выбраных мініяцюраў — выбраных з „Загонаў” (Беласток, 1969), „Самасея” (Менск, 1992) і „Доўгай сьмерці Крынак” (Беласток-Бельск, 1993) — якія склалі б першую пазыцыю Яновічавага канону (паводле Я. Максімюка, зразумела).

3

Раман „Сьцяна” выйшаў спачатку ў польскім перакладзе, у 1979 годзе.

Беларуская вэрсія раману выйшла ў зборніку „Доўгая сьмерць Крынак”, 14 гадоў пазьней за польскую. Я неяк намовіў Сакрата, каб беларускую „Сьцяну” падкараціць — не радыкальна, але ўсё-ткі істотна: рэдагуючы тую кніжку, мы выкінулі са „Сьцяны”, калі добра запомнілася, каля трох разьдзелаў з тэксту, у якім іх было 34 або 35. У беларускамоўнай вэрсіі раману, як мне здаецца, пабольшала дынамізму, хоць не настолькі, каб рашучым чынам прысьпешыць наогул млявы ход апавяданьня і згусьціць сюжэтны драматызм.

„Сьцяна” — кніжка наогул неблагая, але, так бы мовіць, не шэдэўральная і не кананічная для Яновіча. У ёй адчуваецца атмасфэра закасьцянеласьці і пустазвоннасьці „рэальнага сацыялізму” ў Польшчы ў 1960-х і 1970-х, але ўсяго толькі атмасфэра. Выразнага малюнку эпохі „малога чалавека” ў аўтара так і не атрымалася.

Галоўны герой раману, які носіць знакавае прозьвішча Сьцяпан Сумленевіч, спрабуе змагацца зь несумленнай сыстэмай, увасобленай у ананімным „каапэратыве”, на чале якога стаіць ня менш ананімны „старшыня”. Сумленевіч, зразумела, прайгрывае на ўсіх франтах, як на працы, так і ў сямейным жыцьці, і яго запраторваюць у турму на перавыхаваньне. Але ён — постаць занадта папяровая і абстрактная, каб выклікаць у чытача ня тое што суперажываньне, але і нейкую жывейшую цікавасьць да ягоных нягодаў.

Абстрактнасьць абставінаў, у якіх з сыстэмай канфліктуе Сумленевіч — „чалавек без уласьцівасьцяў”, калі ня ўлічваць ягонай сьляпой веры ў існаваньне нейкай абстрактнай, пазасытэмнай справядлівасьці — міжвольна выклікае асацыяцыі зь няяснымі і гнятлівымі калізіямі, у якія ўваходзяць героі Франца Кафкі. Але ў рамане Яновіча дамінуе ўсё ж ня дух абсурду і пачуцьцё вінаватасьці галоўнага героя, як у Кафкі, а рацыянальнасьць і вера ў, так бы мовіць, сваю невінаватасьць і лепшую будучыню. І толькі час ад часу прарываецца навонкі стыхія гратэску і чорнага гумару, як вось у гэтай сцэне каапэратыўнай нарады:

— І я прашу голасу! — вывіснуў нехта ў тлуме.

— Па чарзе, э, сябры, па чарзе, — старшыня пастукаў алоўкам па шыйцы графіна з вадою. Нарада паслухала яго пазвоньваньня ў пачцівым маўчаньні. — Ну, калі ласка, э, ты, — указаў ён на ахвотнага.

— Дзякую, дарагі старшыня! — выскачыў указаны, бы прымаразак у раніцу. — Факт, што дазволена мне сёньня выказаць сваё слова, як жа бяззначнае, як жа нявартае нават адной хвіліны ўвагі любімага старшыні, факт гэты, так сказаць, векапомны мне, застанецца ў маёй памяці назаўсёды, як вышэйшая праява чалавечай ласкі. Факт, безь якога немагчыма ўявіць маё далейшае разьвіцьцё, залатымі літарамі будзе запісаны ў... у... гм, у...

— У мазгах, — падказалі яму з залі.

— У мазгах! Мала сказаць — у мазгах, у сэрцы запішу я яго, і дзеці мае ды ўнукі! Бо, самі падумайце, што... чаго былі б мы вартыя без бацькоўскага клопату старшыні, які жыве ў кожным з нас. Старшыня і каапэратыў — гэта сынонімы аднаго й таго ж...

— Гэта — што? — перапытаў у яго старшыня.

— Сынонімы, — аратар пабялеў.

— Э-э... Люблю я, э, крытычнае слоўца ў мой адрас, — ураўнаважана сказаў ён. — Э-э... Ну, што далей? Гаварыце, э...

— Прабачце, ад урачыстага хваляваньня мне перасохла ў горле, — глуха пралапатаў той. — Няхай жыве наш старшыня!

— Няхай!

— Няхай!!!.. Ай!.. Ай!..

— Ура-а-аа!!..

Выкрычаліся ўдосталь. Слабейшыя хапаліся за левы бок грудзей, ня ведаючы, што сэрца знаходзіцца больш-менш пасярэдзіне іх.

У атмасфэры адчувальнай трывогі ва ўвесь рост падняўся мажны мужчына, пра якога Сьцяпан дачуў шаптаніну: „О гэта той”.

— Прыгожа гаварыць я ня ўмею, сябры. Зрэшты, ня ў тым, я думаю, справа, — ён перавёў дых. — Прадмоўца, проста скажу вам, павінен быў хоць трохі пабыць сумленным, гэта значыць, упамянуць, што выступаў ён ад свайго імя, і толькі ад свайго. Бо мы, усе тут сабраныя, — ён значна ўзмахнуў рукою, — рашуча й востра кляймім яго нахабную нападку на старшыню і згуртаванае вакол старшыні кіраўніцтва каапэратыву, і нас, згуртаваных вакол кіраўніцтва! — О Гэта Той павёў вачыма па тварах прысутных, зьмярцьвелых ад унутранага напружаньня. — Няхай ён, — тут указаў ён тоўстым пальцам у кірунку свайго папярэдніка, — свае сымоніны павесіць у прыбіральню на цьвічок! Ды нават у прыбіральні быць ім, усё-такі, залішні гонар, эгэ...

— Правільна!

— Гарачым жалезам прыпячэм заразу!

— Выключыць, паскуду, з каапэратыву!

— Вон! Вон! Вон!

— Супакойцеся, сябры, — папрасіў О Гэта Той. — Перш трэба нам выкрыць сутнасьць варожых падкопаў, накіраваных супроць...

— Я... Я... Я, я, я... — схапіўся са свайго месца прадмоўца. Ён, незнарокам, перакуліў флякон з кветкамі на стале, зь якога вылілася вада, замочваючы нататнікі ўдзельнікаў нарады. — Я... — і пахіснуўся ён, быццам падкошаны, і паваліўся на падлогу. Абамлелага, вынесьлі яго ў калідор, перадалі пад апеку прыбіральніцы.

— Сядайце, сябры, — О Гэта Той ветліва папрасіў тых, што выносілі нягодніка і зараз спалохана стаялі ля парога. — Ворагі нашага калектыву, як бачыце, цалкам ізаляваныя, — прамаўляў ён далей. — Такі лёс чакае і іх пасьлядоўнікаў, якіх, несумненна, вышукаем, як тых гнідаў на здаровым, жыцьцрадасным целе, эгэ...

О Гэта Той задумаўся.

Ён, як карова хвастом ад мухаў, аднекваўся ад прыбою воплескаў, досыць нецярпліва вымаўляючы якіесьці словы, нечутныя. Да яго падбягалі з нарады і сардэчна ціснулі яму рукі, ляпалі па плячы. Урэшце, падхапілі яго, бездапаможнага на хвалі энтузіязму, на рукі ды гушкнулі пад самюткую столь; ён, растапыраны ўгары, праляцеў над галовамі ды гакнуўся, як нежывы, на даўжэрны канфэрэнцыйны стол, разьбіваючы сабою шклянкі, бутэькі зь ліманадам, пасудзіны зь яблыкамі; асколкамі разьляцеліся з-пад яго пісьмовыя прыборы. Зваліў ён сабе на жывот пудовы жырандоль, за які, падаючы, на міг зачапіўся.

Ляжаў, вырачыўшыся, О Гэта Той па-казьлінаму.

Калі б увесь раман быў напісаны ў такім ключы, можна было б залічыць „Сьцяну” ня толькі да Яновічавага канону, але і да кафкіянскай традыцыі беларускай літаратуры.

Перачытваючы нядаўна „Сьцяну”, я яшчэ раз падумаў сабе пра тое, што мне прыходзіла ў галаву і ў 1993 годзе, калі мы з Сакратам рыхтавалі раман да друку: на сцэну нарады ў каапэратыве пісьменьніка несумненна натхнілі і пасяджэньні Галоўнага праўленьня Беларускага грамадзка-культурнага таварыства ў Беластоку. І я, і Сакрат, мы былі, кожны ў свой час, штатнымі працаўнікамі гэтага Таварыства.

4

Раман „Самасей”, які выйшаў у польскім перакладзе ў 1981 годзе, а па-беларуску ў 1992, да вялікай ступені паўтарае сюжэтную калізію „Сьцяны”.

Герой „Самасея”, інжынер Андрэй Антошка, працуе на дзяржаўным прадпрыемстве, дзе канфліктуе з ананімнымі „загадчыкам” і „дырэктарам”. Аднак дзеяньні Антошкі ў „Самасеі” значна лепш псыхалягічна матываваныя, чым дзеяньні Сумленевіча ў „Сьцяне”. І ў „Самасеі” значна лепш абмаляванае сямейнае, сацыяльнае і этнічнае тло прыгодаў галоўнага героя. Антошка — местачкова-вясковы беларус, і гэта мае значэньне для ягонага лёсу (у „Сьцяне” беларускае паходжаньне Сумленевіча было толькі зьлёгку зазначанае і ня мела істотнага значэньня для разьвіцьця падзеяў).

Сакрат дазволіў свайму герою нарадзіцца ў Крынках і таптаць траву ў тых мясьцінах, дзе калісьці хадзіў ён. Геаграфічная аўтэнтычнасьць „Самасея” чыніць гэты раман менш абстрактным і больш дынамічным, чым „Сьцяна”, хоць тут, парадаксальна, сюжэтныя ніці раз-пораз разрываюцца лірычнымі адступленьнямі, экскурсамі ў мінулае, запісамі зь дзёньніка, снамі і мроямі галоўная героя ды чыста аўтарскай эсэістыкай.

У „Самасеі” Сакрат Яновіч пачаў намацваць апавядальную форму, якую ён з посьпехам скарыстае ў іншых сваіх кніжках — мяшанку фабулярнай выдумкі з эсэ ды лірычнымі ўстаўкамі. Структурна „Самасей” — рэч значна больш друзлая, чым „Сьцяна”, але нашмат цікавейшая.

У дадатак, „Самасей” прыносіць упершыню выразную фармулёўку адной з цэнтральных тэмаў творчасьці Сакрата Яновіча — размываньне беларускай ідэнтычнасьці ў гарадзкім пэйзажы і беларускую любоў-нянавісьць да „вялікага гораду Беластоку”.

Антошка, як і Сумленевіч, прайгрывае ў сваім змаганьні супраць сыстэмы і яе „дырэктара”, але ў гэтым змаганьні ён набывае нешта накшталт новага погляду на свой лёс і жыцьцёвы прыярытэты, на „сэнс чалавечага існаваньня”. Пад канец раману, выпіваючы і закусваючы зь сябруком, зь якім рамантаваў сваю родную хату ў Крынках, Андрэй Антошка пачынае глядзець на сваё жыцьцё ў горадзе новымі вачыма. Сацыяльны аванс, які раней падаваўся яму бадай ці не найважнейшым чыньнікам у ягоным гарадзкім жыцьці, пачынае блякнуць перад прадчуваньнем іншай „шчасьлівасьці”:

А маці яго, вось яна села насупраць іх, і сьлёзы ў яе так і пасыпаліся, так і пасыпаліся з вачэй, бы гарох. Разжалілася яна. І Андрэй, здаецца, зразумеў яе пытаньне, калісьці выказанае яму: якая карысьць будзе людзям ад таго, што ты, Андрэй, станеш дырэктарам?

Сьпяваючы са Стасем і спазіраючы на заплаканую старую, Андрэй дакрануўся да сапраўднага сэнсу існаваньня чалавека — да пачуцьця шчасьлівасьці! Таго пачуцьця, якое дагэтуль востра не вырысоўвалася. Ад шчасьлівасьці яго ня брала гарэлка. Гэтая шчасьлівасьць ня мела дакладнай назвы, але яна ўжо была.

Андрэй вярнуўся ў Беласток. Першы раз паглядзеў на гэты горад, як на штосьці сваё. Выйшаўшы зь сіняга аўтобуса, нясьпешнай хадою прайшоўся ў цэнтар — Алеяй Першамая, Сянкевіча, Дзяржынскага, Складоўскай-Кюры, Кастуся Каліноўскага... Ён ня быў яшчэ падрыхтаваны да таго, каб думаць аб новай айчыне, у якой пражыў дваццаць пяць гадоў.

„Самасей” — несумненны канон Яновічавай творчасьці. Як і ягоныя мініяцюры.

5

1980-я ў Польшчы, нягледзячы на ваеннае становішча, а потым на эканамічную нішчымнасьць краіны, былі часам надзвычай добрым для Сакрата Яновіча і як разбуральніка (камунізму), і як будаўніка (незалежніцкай беларускай ідэі). З аднаго боку, ён бавіўся ў падпольную выдавецкую дзейнасьць і выдаваў „Беларускія дакумэнты” нязвыклай для беластоцкіх беларусаў лацінкай, а з другога — пісаў для палякаў нарыс па гісторыі Беларусі і беларускай ідэі пад назвай „Białoruś, Białoruś”. Нарыс выйшаў кніжкай у 1987 годзе ў выдавецтве „Iskry”. Фрагмэнты зь яго былі даступныя шырэйшай публіцы раней, у часопісных варыянтах.

„Białoruś, Białoruś” — вялікі літаратурны і прапагандысцкі посьпех аўтара. Кніжка стала настольнай для ўсіх польскіх публіцыстаў, якія спрабоўвалі пасьля Яновіча пісаць пра польска-беларускія дачыненьні і сувязі. А такіх было з часам штораз болей, бо ў 1980-х у асяродзьдзі польскіх інтэлектуалістаў ужо добра ўкаранілася ідэя Ежы Гедройца аб патрэбе выцягваньня Беларусі за вушы зь небыцьця і забыцьця ў палітычны і культурны дыскурс эпохі. Новая Эўропа, як усе тады адчувалі, не магла абысьціся безь Беларусі.

Што тычыцца палякаў, Яновіч іх пераканаў, што ў беларусаў ёсьць свая гісторыя і задаткі дзеля таго, каб стаць эўрапейскай нацыяй. Зь беларусамі было значна горай. З пэрспэктывы дваццацігодзьдзя, якое наступіла пасьля падзеньня камунізму, шмат што ў кніжцы „Białoruś, Białoruś” можа падацца наіўным, а шмат што проста памылковым, як наіўнай і памылковай сёньня ўспрымаецца праграма БНФ-у з 1989 або 1990 году. Але кніжка Яновіча — гэта не палітычны маніфэст ці плян дзеяньня, а разгорнуты эсэ, гутарка, асабісты ўспамін і асабістая мара, рэпартаж з уяўнага падарожжа ў ХVІ стагодзьдзе і з рэальных паездак аўтара ў Кракаў ці Менск у ХХ стагодзьдзі.

Стыль гэтай кніжкі, у якой асабістае мяшаецца з нацыянальным, прыватнае з публічным, а цяперашняе зь мінулым, выклікае вялікае эстэтычнае задавальненьне. Вось тыповы прыклад Яновічавага стылю:

Kraków stale przewija się w dziejach białoruskich, i by je jakoś po swojemu opowiedzieć, będę wracał do tego miasta zarówno wyobraźnią jak i swą cielesną bytnością. Ot, choćby poszukać na cmentarzu wojskowym z dwudziestego roku grobu Aleksandra Pruszyńskiego, pisarza i czołowego budowniczego idei białoruskiej, który jest powszechniej znany pod pseudonimem Aleś Harun. Odszedł w wieku dokładnie Chrystusowym, wycieńczony zesłaniem nad syberyjską Lenę i dobity potem dwulicową polityką Piłsudzkiego wobec zielonej w sprawach bytu niepodległego Białoruskiej Republiki Ludowej, tej próby zrealizowania przez zaszczuty chłopski naród aspiracji do suwerenności.

Inicjując w lipcu 1953 roku trochę filomacką imprezę, Sajuz Biełaruskich Patryjotaú (Związek Patriotów Białoruskich), wiedziałem, że krakowską Alma Mater ukończył i uzyskał w niej tytuł doktora nauk wyzwolonych Franciszek Skaryna, syn kupiecki z Połacka (Połocka) i ojciec Renesansu na Białorusi. Wygłosiłem wtedy o nim referat, w przedżniwną niedzielę upalnego lata na poddaszu pożydowskiej chaty, u Hryszy Harbuza, w moich cudownych Krynkach; mówiłem do kilku kółkowiczów z tamtych początków insurekcji kulturalnej polskich Białorusinów. Kto wie — gadalismy — czy Skaryna nie przejeżdżał ongiś przez Krynki, to miasto zygmuntowskie na szlaku z Litwy do Korony?..

Прапорцыі паміж асабістым і агульным ды паміж цяперашнім і гістарычным адмераныя тут амаль ідэальна. Як мне падаецца, гэта сама ўдалая з усіх Сакратавых кніжак. Безумоўны канон пісьменьніка.

6

„Dolina pełna losu” выйшла ў 1993 годзе ў Беластоку пад шыльдай Праграмнай рады Тыднёвіка „Ніва”, якую тады фінансавала Міністэрства культуры і мастацтва. Кніжка была напісаная гады тры раней.

Пачатак 1990-х — бадай ці не найлепшы выдавецкі час для беларускага літаратурнага руху ў Польшчы. Па-першае, дзяржава давала грошы на ўсё, што беларусам задумалася выдаваць; па-другое, у шуфлядах беларускіх аўтараў назапасілася крыху тэкстаў за мінулыя гады, і было што выдаваць. Потым сытуацыя пачала мяняцца. Дзяржава працягвала даваць грошы на выдаваньне ўсяго, што толькі беларусам задумалася, але выдаваць па праўдзе ўжо не было чаго. Таму, пачынаючы недзе зь сярэдзіны 1990-х, на Беласточчыне пачалі друкаваць у штораз большым аб’ёме аўтараў з РБ, якія нейкім чынам прымазаліся да беластоцкіх, або ўсялякага роду мэмуарыстыку і публіцыстыку ўласнай вытворчасьці, то бок, рэчы па вызначэньні без асаблівай літаратурнай каштоўнасьці.

„Dolina pełna losu” — пачатак канца сур’ёзнай выдавецкай справы на Беласточчыне.

Кніжка мае часткова мэмуарны характар. Сакрат вяртаецца ў ёй да эпохі перасяленьня нашага народу зь вёскі ў горад — другой паловы 1940-х і першай паловы 1950-х. Перасяленьне сузіраем вачыма маладзенькага Сакрата, які пакідае Крынкі і пачынае вучыцца на электрыка ў Беластоку. І гэтае самае перасяленьне назіраем яшчэ вачыма старога Сакрата, з пэрспэктывы прамінулых 40 гадоў. У выніку атрымліваецца даволі нястраўная сумесь „раману выхаваньня пачуцьцяў” з канца сталінскай эпохі з сацыялягічным нарысам, якому толькі зрэдку ўдаецца пераходзіць мяжу, што аддзяляе літаратурны эсэ ад сацыялягічнага фэльетону. Вось прыклад такой даволі грувасткай і спрэчнай сацыялёгіі:

Pięciokrotny wzrost ludności Białegostoku, w którym aktualnie mieszka co drugi tubylec, unaocznia nie tylko sukces odbudowy tuż po wojnie i emancypację dołów społecznych, ale także rozmiary klęski wojny z chłopstwem, pozornie tylko wygranej. Nie może być dobrze w państwie, w którym robienie chleba poniża i hańbi, przeistacza się w źródło nędzy. Wyprzedzająco niejako słyszę, że w Ameryce na stu obywateli zaledwie czterech siedzi na roli, a dają oni tyle zboża, że mają co sprzedawać nawet do wygłodzonej przez bolszewizm Rosji. Ta prawda pochodzi z gatunku manipulowanych, sprawdzalnych cyfrowo, jednakże wypłukanych z kontekstu moralnego. Jankesi nie stoczyli się do takiego dna i wodorostów, żeby wybuchać śmiechem nad mozołem uprawiania ziemi, podeptania jej świętości. Chichot Pana Boga nad naszym debilizmem jest rezygnacją z wybawienia nas. Nie wystraszymy się perspektywy tragicznego końca, wszystko nam zwisa i powiewa, porzucamy nasze wioski do ostatniego domostwa. Dziewczyn już nie ma w opolach i nie skusi ich do powrotu łatwe i bogate zamęście na Wschodniej Ścianie; przedkładają staropanieńską wegetację w schludnej aglomeracji. Odrzuty kawalerskie pociągną na hektarach jeszcze lat dziesięć-piętnaście, pędząc żywot brudnych pustelników na włościach. Ostatni Mohikanie. Umierać będą śmiercią trapera, bezpogrzebowo.

Як Сакратавы Крынкі, так і шмат якія вёскі на Ўсходняй Сьцяне паміраюць даволі доўга і ўсё ня могуць памерці. І не зусім ясна, ці вымруць дашчэнту нашы магікане. Хутчэй за ўсё, не. Камунізм у другой палове ХХ стагодзьдзя выцягнуў амаль усе жыцьцёвыя сокі з нашай вёскі, так як 150 гадоў раней у ангельскім або нямецкім староньні зрабіла гэта капіталістычная прамысловая рэвалюцыя з ангельскай і нямецкай вёскай. Вёска зьмянілася, і ў іх, і ў нас, але ж не памерла. Тое, што ў нас памерла разам з трансфармацыяй вёскі — дык гэта наша этнічная база, этнічная пратаплазма, зь якой нараджаліся людзі накшталт Сакрата Яновіча або Лёніка Тарасэвіча. Зараз шанцы на тое, што падобныя асобы могуць у нас яшчэ зьявіцца, перайшлі выразна на бок гораду.

Але рэч тут ня ў тым, каб спрачацца з апакаліптычнымі прароцтвамі Сакрата. Рэч тут у тым, што ў кніжцы „Dolina pełna losu” няма той элегантнай лёгкасьці стылю і думкі, якая выступае зь лішкам у кніжцы „Białoruś, Białoruś”.

7

У 2008 годзе зьявілася, пакуль што, апошняя кніжка Сакрата Яновіча, „Хатняе стагодзьдзе”, якая раней друкавалася кавалкамі ў „Часопісе”.

Гэта самая амбітная задума пісьменьніка, наша мужыцкая эпапея, расьцягнутая ў часе на ўсё дваццатае стагодзьдзе. Ну, прынамсі ў дэкляратыўным пляне мы маем раман пра ўсё ХХ стагодзьдзе, але насамрэч „Хатняе стагодзьдзе” распавядае нам больш-менш пасьлядоўна пра першую палову ХХ стагодзьдзя. Пра другую палову Сакрат распавёў у кніжках, пра якія мы гаварылі вышэй, так што, відаць, пішучы „Хатняе стагодзьдзе”, ён дайшоў да высновы, што няварта яму зашмат паўтарацца.

Сьцяпан Кішкель, галоўны герой „Хатняга стагодзьдзя”, зьяўляецца адначасова і галоўным антыгероем кніжкі. Яго роля ў рамане, як падаецца, зводзіцца наогул да таго, каб прывязаць усё фабулярныя эпізоды і ўсе сацыялягічна-гістарычныя высновы аўтара да канкрэтнага месца і канкрэтнага чалавека ў часе і прасторы. Сьцяпан — антыгерой у тым сэнсе, што ён не адыгрывае ніякай актыўнай ролі ні ў Гісторыі зь вялікай літары, ні ў гісторыі, якая распавядаецца ў кніжцы. Жыцьцё працякае празь яго і міма яго, а ён ідзе разам з плыньню, зважаючы толькі на тое, каб яго не засмактала ў які вір, зь якога ён ня дасьць рады выбрацца. Ён выступае ў кніжцы галоўным рупарам, празь які Сакрат агучвае свае высновы і прароцтвы.

У кніжцы ёсьць высокапробныя, адшліфаваныя фрагмэнты прозы. Напрыклад, сцэна бойкі за мяжу:

На Папоўшчыне, за мяжу, пабіліся Анісімовічы: Антыфон угрэў ворчыкам Сяму па булаве, аж той заліўся крывёю. Зараз счапіліся іхныя бабы, у Сяма адны дзяўчаты. Антыфончыкі налупілі Сямак, хоць яны і кусаліся. Мацавіцейшы Антыфон адагнаў Сяма ў паповы аўсы, разьвёў бабы, пахваліў сынкоў. Прыараная Антыфонам да свае палоскі мяжа так і засталася за ім. Сямы — вымаўлялі „сям” замест „сам” — адбрэхваліся здалёку; Сяміха закаціла спадніцу, паказаўшы Антыфону тую голасьць, якую зазвычай пажадана ганебна цалаваць. Антыфон плюнуў і адвярнуўся. Пасьля абедзьве сем’і пазапрагалі коней у вазы і — усё клянучы — разьехаліся дахаты.

Сакрат Яновіч пазнаецца тут на ўсе 100 адсоткаў.

Або яшчэ эпізод з пачатку нямецка-савецкай вайны, калі немцы ўрываюцца ў Сьцяпанаву ваколіцу:

Маню салдатня павяла хорам пад пахі ў хлеў, валіць на сухі авечы гной, задраўшы ёй спадніцу. Дзеля сэксуальнай гігіены, як называлі гвалты вайсковыя лекары. Скончылася б нястрымным рабункам і тлумным матлашэньнем расчырванелай, як півоня, Мані, калі б не ўвайшоў на падворышча цыбаты обэр-афіцэр. „Хальт! Ахтунг зольдатэн! Зоветішэ фраў — сыфіліс! Вэг! Шнэлля!”

У той жа момант гакнулі раз і другі з процітанкавай гарматкі артылерысты, славянскія шлянзакі. Яны там заселі на ноч. Прывялі ў палатку ўдаву з дачкою (за імі ня меў хто заступіцца). Пасьля катавіцкіх панцэраў рагаталі ў тым схове, хто хацеў. „Ком, паненка”. На службе і па-за службай. Неяк на трэці, бадай, дзень немцы крануліся на Ваўкавыск. Абедзьве саладухі панесьлі ад іх, згорбіўшыся, мяшыскі з кансэрвамі; шмат малочнага парашку, буханкі ў фоліі ад непрасыханьня, от, і запас кандомаў на ўсякае ліха. Гібеючы пад цяжарам здабычы, праставалі яны між разбуялымі канаплямі. Тыдні два нікуды не выходзілі, пакуль не прывалокся сюды аднекуль батальён украінцаў; яны — нядоеныя бычкі — бралі пад сябе нават бабуль, чаго сьвет ня бачыў. Урэшце зрушылі іх немцы пад Мінск, і настаў больш-менш спакой, акупанцкі парадак. Савецкіх акружэнцаў, што прытуліліся на ўдовіных гаспадарках, даволі доўга не турбавалі.

Такіх месцаў у кніжцы мы знойдзем значна больш. Яны чытаюцца зь вялікай асалодай.

Але ў кніжцы, асабліва ў другой яе палове, ажно кішма кішыць ад аголенай публіцыстычнасьці. Сакрат прымушае свайго Сьцяпана, які і звычайнай пачатковай школы як сьлед не закончыў, разважаць пра рэчы, якія і ня кожнаму магістру польскай філялёгіі прыйдуць у галаву. Ну, напрыклад пра прапорцыю жыдоўскага элемэнту ў элітах Нямеччыны або Вялікабрытаніі ў ХІХ стагодзьдзі. Або пра прычыны няўдачы будаўніцтва нацыянальнай дзяржавы ў Беларусі.

Жаніцьба Сьцяпана прайшла неяк незаўважна. Напэўна невядома нават, адкуль ён узяў бабу і як называлася — піша Сакрат на старонцы 129. Ягонаму Сьцяпану тады ўжо 50 гадоў, магчыма, што і 50 з гакам. Ну, каму ж, як ня аўтару ведаць, адкуль ягоны герой узяў сабе бабу? Але тая баба Сакрату ў другой частцы ягонага раману, які недзе пасярэдзіне ўжо яўна ператвараецца ў антыраман, ні да чога не патрэбная. Бо яна толькі замінала б Сьцяпану/Сакрату праводзіць паралелі паміж фашызмам і камунізмам або разважаць пра глябалізацыю і што яна робіць з памежнымі тэрыторыямі.

„Хатняе стагодзьдзе” — гэта раман і антыраман, гэта, калі можна так сказаць, аўтарская ўдача і параза адначасова. Гэта нешта вельмі асаблівае, чаго не было ў беларускай літаратуры ні ў дзевятнаццатым, ні ў дваццатым стагодзьдзі.

То бок, гэта адначасова і канон, і яго запярэчаньне.

Сакрат у нас толькі адзін. І я баюся, што другога такога пісьменьніка ў нас ня будзе, бо сьвет, які прыйшоў да нас у дваццаць першым стагодзьдзі, ужо ня пакідае пасьля сябе жывога зерня, а толькі пустую пацяруху, зь якой нічога не вырастае на загонах нашай памяці.

Прага, 1-2 верасьня 2011