Я йшоў па вуліцы стамлёны ад згрызоты
І маладосьць мая як ноч з благімі снамі
Цьмяной заранкай на бэтонных тратуарах
Неразгадана й тайна гасла між дамамі
Анджэй Бурса, „Туга-пярсьцёнак” (пераклад Хрысьціны Граматовіч)

Размова з Хрысьцінай Граматовіч зь Філадэлфіі, праведзеная адмыслова для „Правінцыі” Янам і Галінай Максімюкамі 29 красавіка, 4 і 5 траўня 2001 у Празе, у гасподах „U Švejků”, „Bistro 57” i „U Kocoura”.

ЯН: „U Švejků” мы з Галінай былі раней толькі раз, месца вельмі файнае, турыстычнае. І тут пякуць добрае koleno. Kалі мяне бярэ ахвота пайсьці на чэскае калена, мне адразу думаецца пра адну кнайпу непадалёк ад мэтро Anděl, я ня помню ейнае назвы, я нават ня ўпэўнены, ці яна ўвогуле мае нейкую назву, гэта будзе хвілін пятнаццаць адсюль пехатою. Тую кнайпу я знайшоў зусім выпадкова, калі прыехаў на Anděl, каб пабачыцца зь Юркам Станкевічам, сынам таго Янкі Станкевіча. Гэта было неяк год таму, мы мелі абмеркаваць выдаваньне „Belarusian Review” у Празе, і ён запрасіў мяне на кватэру, якую ён здымаў у той ваколіцы. З гэтай кватэрай атрымалася файная гісторыя, бо яны, тры браты Станкевічы і маці, жылі ў ёй падчас вайны, пасьля таго як Янка Станкевіч выправіў іх зь Менску. Мінула паўстагодзьдзя, браты Юрка і Вячка Станкевічы зноў апынуліся ў Празе і пайшлі паглядзець сваё даўняе жытло. Аказалася, урад рэпрыватызаваў цэлую камяніцу, гэта значыць, аддаў дом спадкаемцам уласьніка з дакамуністычнага часу. І вось Юрка і Вячка Станкевічы адшукалі цяперашняга ўласьніка ці, можа, уласьніцу, і сказалі, што хацелі б зноў наняць тую кватэру. Так бы мовіць, дзеля старых сэнтымэнтаў. І нанялі. Такія рэчы зусім магчымыя ў Празе, дзе дамы стаяць стагодзьдзямі, а людзі не развучыліся шанаваць прыватную ўласнасьць.

Ну, але пра тую кнайпу. Пасьля спатканьня зь Юркам Станкевічам я пастанавіў пашвэндацца па ваколіцы, бо быў там упершыню. І выпадкова натыкнуўся на гасподу, дзе моцна гаманілі. Уступіў, бо пры нагодзе мне захацелася выпіць піва...

ГАЛІНА: А такія выпадковыя нагоды Яну трапляюцца штодня...

ЯН: Bez peresady, як кажуць нашы людзі. Іншая справа, што ў старой Празе немагчыма прайсьці й сто мэтраў, каб не натыкнуцца на якую-небудзь гасподу або карчму. Але гэта была выпівальня не для турыстаў, а выключна для чэскага люду. Смурод там вісеў адпаведны таму, які йдзе ад шкарпэтак, калі чалавек праходзіць увесь дзень у фільцавых ботах і разбуецца пад вечар. Да таго было цёмна ад цыгарэтнага дыму. Зьесьці што-небудзь было немагчыма, дый там, здаецца, ніхто нічога ня еў. Я замовіў піва, а потым згледзеў у мэню, што ў іх даюць věpřové koleno. Мяне ўзяла такая ахвота на сьвініну з хрэнам, што мне стала ўсё роўна, дзе есьці. Але афіцыянтка сказала, што галёнка ўжо выйшла. Відаць, пабачыўшы маё вялікае расчараваньне, яна дадала, што, магчыма, калена маюць у кнайпе па другі бок скрыжаваньня. Інакш кажучы, яна зрабіла рэч нечуваную ў рэстаранным бізнэсе — рэкамэндавала мне канкурэнцыю. Я выпіў піва і перабраўся ў тую іншую кнайпу, упэўніўшыся адразу пры ўваходзе, што калена ў іх ёсьць. У чэскіх гасподах даюць наогул вялізныя порцыі, а ўжо калена — проста як для волатаў. Мала сказаць, што ім можна наесьціся ўволю... Ім можна вывесьці сябе са стану жыцьцёвай прыдатнасьці сама менш на суткі... Ну дык вось, я там прыблізна да такой ступені пазьдзекаваўся над сабою і, натуральна, паабяцаў сабе, што never ever again. Але калі празь нейкі час прыехаў да нас мой брат, Алік, я яго туды завёў. Яму там страх як спадабалася. Атмасфэра там так сама народная, як і ў той папярэдняй гасподзе, што я згадаў, але, на шчасьце, крыху больш разрэджаная. Ды ўсё-ткі мне падумалася, што вас туды не павяду, бо pach — (зьвяртаючыся да Хрысьціны) гэтак чэхі кажуць на смурод — мог бы не падысьці да вашага густу.

ГАЛІНА: Вялікі дзякуй.

ХРЫСЬЦІНА: І сёньня мы тут таксама выведзем сябе са стану жыцьцёвай прыдатнасьці?

ЯН: Няйначай. Чэская кухня даволі простая і смачная, але ўвадначас жахліва тлустая й нездаровая. Як беларуская. Агульна кажучы, калі б не існавала гарэлкі й піва, дык для гэтых двух народаў наўрад ці ўвогуле варта было б есьці.

ХРЫСЬЦІНА: Калі я першы раз апынулася ў Нью Ёрку — а было тое ў 1988 — то мяне вельмі ўразіла ўбогасьць амэрыканскай кухні ці, дакладней, таго, што можна зьесьці ў іхных забягалаўках KFC і McDonald’s. На дарагія рэстараны я тады ня мела грошай, — як, зрэшты, і цяпер — а дзеля таго, каб пашукаць рэстаранаў з этнічнай кухняй, у мяне не было часу. Значыць, ласавалася тымі кураняткамі і гамбургерамі. Спачатку нават было цікава, бо ў Польшчы нічога такога не было, але потым тая ежа мне вельмі абрыдла. Калі я першы раз вярнулася з Амэрыкі да мамы, то папрасіла, каб яна напякла як мага больш свойскага хлеба і каб штодня смажыла мне kartoplaniki. І я так з тыдзень часу ела адзін хлеб з сольлю або й зусім бяз солі, і зьядала па пяць патэльняў картаплянікаў штодня, а мама глядзела на мяне, плакала і прыгаворвала: а дзіцятка ты маё, як яны ў Амэрыцы цябе замарылі! І казала, што зараз пойдзе і зарэжа мне курыцу, бо на адным хлебе і бульбе чалавек доўга не пацягне, а я ёй ніяк не магла растлумачыць, што на кураціну й глядзець не магу. А яшчэ я прасіла, каб яна зрабіла мне chołodniciu, я яе піла проста nahnom...

ГАЛІНА: Няма нічога лепшага за chołodniciu са сьвежа нашчыканай цыбуляй і дробна нарэзаным агурочкам. А да таго яшчэ пакрышанае варанае яйка...

ХРЫСЬЦІНА: На сам успамін пяршыць у горле і вочы макрэюць...

ЯН: Незабыўны і непазбыўны смак дзяцінства. Ён мне наймацней зьвязваецца зь печанымі бычынымі яйцамі. У нас на гаспадарцы наогул штогод трэба было выпакладаць бычочка, каб лягчэй было яго гадаваць. Мяне тады на двор не пускалі, каб я ня бачыў гэтае апэрацыі. Але я добра помню, як бацька зранку вастрыў нож, паплёўваючы на асялок. Значыць, я сядзеў у хаце і калаціўся ад жаху, калі яны там на дварэ кастравалі няшчаснага бычочка. А потым дзед прыносіў дахаты два вялізныя бычыныя яйцы, і мы, ён і я, пяклі іх на патэльні у печцы або пад плітою, ставячы патэльню проста ў распаленае вугольле. Адно яйцо для яго і другое для мяне. Калі тыя яйцы лопаліся зь ляскам і зь іх выплывалі мільёны малюпасенькіх бычочкаў, гэта значыла, што ўжо можна было іх есьці...

ГАЛІНА: Я зараз званітую...

ЯН: Hold on, soldier, як кажа Роджэр Уотэрз. Нам трэба правесьці бліц-інтэрв’ю з Хрысьцінай у „Правінцыю” і растлумачыць людзям, асабліва беластоцкім, адкуль яна такая ўзялася. Ці ты можаш гэта даходліва растлумачыць, так бы мовіць, нашым чытачом? Вось жа калі я сказаў брату, што ён хадзіў з табою ў адну школу, ён спачатку ня мог гэтаму паверыць, а потым кажа — хоць ты забі мяне, ніяк ня ўспомню аніводнай Хрысьціны з Кленікаў.

ХРЫСЬЦІНА: Нічога дзіўнага, бо калі ён канчаў школу ў Кленіках, то я была, мабыць, толькі ў пятай клясе, а якую цікавасьць для хлопца ў восьмай клясе мае дзяўчо зь пятай?

ЯН: Практычна ніякую — грудкі яшчэ няма, попка сухая, няма за што ўшчыпнуць і памацаць, цяжка сабе ўявіць больш недарэчнае стварэньне за пяціклясьніцу.

ХРЫСЬЦІНА: А я Аліка добра помню, прынамсі з выгляду, таксама як і Колю Ваўранюка. Я адразу іх пазнала на здымках.

ЯН: Яны, па-мойму, ня могуць зьмірыцца з фактам, што яшчэ нехта — акрамя іх — выйшаў з кленіцкай школы пісьменны ў беларускай мове.

ХРЫСЬЦІНА: Я б не сказала, што я была пісьменная ў беларускай мове пасьля кленіцкай школы. Чытаць кірыліцу я напэўна навучылася, але наўрад ці што-небудзь яшчэ. А пра літаратуру то й няма чаго казаць — Купала мне безнадзейна блытаўся з Коласам, іншых ня згадваючы. Нікому тая мова не была патрэбная, і ніхто да яе не прывязваў вялікага значэньня. Калі б не пані Хеня — палячка, якая вучыла хіміі ў Кленіках — то можа і я выпісалася б зь беларускай мовы. Але яна сказала, што так нельга, і што мусова трэба яе вывучаць.

ЯН: Алік мне калісьці казаў, што ён помніць такі эпізод з Кленікаў — пані Хеня задала ім нейкую ціхую працу на ўроку, а сама ўзялася падрабляць бацькоўскія подпісы на заяўках, каб беларускія дзеці ў польскай школе вывучалі беларускую мову ў наступным годзе. Самым бацькам — і дзецям, вядома ж — гэта было да лямпачкі, агульна кажучы. У гэтай сцэнцы больш жыцьцёвай праўды і трагізму, чымся ва ўсіх успамінах камсамольскіх пісьменьнікаў Заходняй Беларусі наконт таго, як нібыта над імі зьдзекаваліся паны-палякі і забаранялі роднай мовы. Калі ўжо наш мужык і хацеў вывучаць якую-небудзь родную мову акрамя польскай, дык была яна расейскай, бляха!

ХРЫСЬЦІНА: У мэдычным ліцэі ў Беластоку нас вучылі расейскай і ангельскай мовам. Веданьне ангельскай мне моцна прыдалося ў Амэрыцы. Я любіла ангельскую мову ў ліцэі і яна мне наогул сама ўваходзіла ў галаву. У Нью Ёрку, куды я патрапіла ў лістападзе 1988, гэта вельмі дапамагала знаходзіць працу.

ЯН: Чаго ты перабралася ў Амэрыку?

ХРЫСЬЦІНА: Непасрэдным імпульсам было тое, што я не здала экзамэнаў у Мэдычную Акадэмію ў Беластоку. Заваліла тэст па біялёгіі і праляцела. Значыць, мне трэба было альбо ісьці шукаць пасаду ў нейкім шпіталі альбо...падавацца куды-небудзь далей. Знаёмая маёй сяброўкі зь ліцэю ўжо была ў Нью Ёрку і падмаўляла яе прыехаць туды. А тая падмовіла мяне, каб ёй было весялей альбо, дакладней кажучы, ня так страшна ехаць.

ЯН: І што ты там рабіла?

ХРЫСЬЦІНА: Усяго і не раскажаш. Спачатку, як і наогул усе іншыя полькі, працавала прыбіральшчыцай, па прыватных дамох і ў розных офісах. Заробкі былі мізэрныя, а праца страшна стамляла, асабліва калі табе трэба было прыбіраць у некалькіх пунктах гораду ў адзін дзень. Шмат маіх знаёмых працавала ў багатых жыдоўскіх сем’ях у Брукліне. Яны мелі найцяжэй, таму што жыдоўкі страшна прыдзіраліся, і калі ты пакінула нават найменшую плямку на талерцы аьбо на ўнітазе, то яны маглі і зусім не заплаціць. А скардзіцца не было каму — ну бо куды ты пойдзеш — заявіш у паліцыю, што цябе надулі, калі ты круглая нелегалка? Вось яны, жыдоўкі, пра гэта ведалі, і таму зьдзекаваліся над дзяўчынамі безь зялёнай карткі. Казалі, гэтак яны нібыта помсьцілі палякам за іхны антысэмітызм. Ну, калі ёсьць польскі антысэмітызм, то несумненна ёсьць і жыдоўскі антыпалянізм. Я, на шчасьце, усё гэта ведала толькі па чутках, таму што не давялося працаваць у амэрыканскіх жыдоў, прынамсі ў такіх, пра якіх было публічна вядома, што яны жыды. Да таго, я прыбірала толькі з самага пачатку свае „амэрыканскае кар’еры”, бо потым стала няньчыць дзяцей. Праца наўрад ці была лягчэйшая, але наогул больш надзейная і доўгатэрміновая. Амэрыканцы мне нейк сталі давяраць, калі я пачала больш-менш свабодна размаўляць на іхнай мове, а да таго адносіны да мяне мяняліся ў лепшы бок, калі я ім казала, што ў Польшчы закончыла nursing school. Прафэсіяналка, інакш кажучы. Так што я пралюляла некалькі амэрыканскіх babies недзе да вясны 1992, калі дазналася, што выйграла зялёную картку на эмігранцкай лятарэі для палякаў у 1991. Летам 1992 я паехала ў Польшчу, каб аформіць сваю зялёную картку як сьлед у амбасадзе і вярнуцца у Нью Ёрк зусім легальна. Тады я й наведала маму ў сваім родным Сапаве.

ГАЛІНА: І тату?

ХРЫСЬЦІНА: Тата памёр у 1983, ад інфаркту. У яго было слабое сэрца.

ЯН: У цябе ёсьць сястра або брат?

ХРЫСЬЦІНА: Брат, Лёня. Ён цяпер жыве зь сям’ёй ажно ў Вышкаве пад Варшавай, куды пераехаў за працай. Ён па спэцыяльнасьці электраманцёр. Разам зь ім жыве і мама, хоць яна і не хацела пакідаць Сапава. Але ўжо не магла працаваць адна на гаспадарцы. Так што мой мілы родны кут цяпер зарастае травой і лазой. І ніхто ўжо ім не цікавіцца.

ГАЛІНА: А ты ўжо лічыш сябе амэрыканкай?

ХРЫСЬЦІНА: Ну не. Я й сама дакладна ня ведаю, хто я. Калі перакладаю на беларускую мову, то часам адчуваю, што я, мабыць, беларуска. У шпіталі, праўдападобна, лічаць мяне амэрыканкай. Там мяне ведаюць як сястру Christine, у якой занадта складанае прозьвішча, каб яго навучыцца вымаўляць ці проста запамятаць. Але калі іду сабе па вуліцы ў Філадэлфіі, дык ніхто, мяне не выключаючы, ня ведае, хто я. Магчыма, я трохі і полька, і беларуска, і амэрыканка ўжо.

ЯН: А чаму ты пераехала зь Нью Ёрку ў Філадэлфію?

ХРЫСЬЦІНА: Я пераехала вясною 1994. Чатыры месяцы раней сталася нешта, што паўплывала на мой выбар. Я і яшчэ тры дзяўчыны з Польшчы наймалі кватэру ў паўднёвым Брукліне, непадалёк ад Coney Island. На працу кожная з нас мела вельмі далёка, і станцыя мэтро была далекавата, але чынш быў даволі нізкі, так што нам неяк тая сытуацыя адпавядала. Большасьць з нас вярталася дахаты вельмі позна, недзе пад поўнач, і было страшна ісьці апусьцелымі і змрочнымі вуліцамі. Аднаго разу Магда, адна з маіх сябровак, вярнулася дадому з плачам і блізкая істэрыкі. Мы ледзь дабіліся ад яе прызнаньня, што здарылася. Аказалася, недзе пару блёкаў ад нас, у цёмным завулку, яе перапыніў нейкі ямаец ці іншы падонак з Караібаў, прыклаў ёй нож да шыі і прымусіў яе, каб яна яго мастурбавала. Мы таксама былі ў шоку, пачуўшы гэта, але нешта ж трэба было рабіць. На паліцыю мы не пайшлі, таму што Магда была нелегалка. Усе вырашылі як найхутчэй перабрацца жыць у іншае месца. Але ж на працу неяк трэба было тымчасам хадзіць. Я выцягнула са свае валізы скальпэль, які калісьці ўзяла на памятку зь беластоцкага „гіганта”, калі мела там школьную практыку, і потым прывезла з сабою ў Амэрыку. У левым рукаве свае блюзкі я прышыла дзьве тасемачкі, за якімі гэты скальпэль можна было лёгка схаваць і лёгка адтуль дастаць у патрэбе. І з гэтым лязом у рукаве я хадзіла некалькі месяцаў па Нью Ёрку з думкай, што калі той падонак мяне перапыніць недзе ў цёмным завулку, то я яму зраблю нечаканы чык. Спачатку было страшна, а потым я раптам зразумела, што я ўжо нічога не баюся і, наадварот, прагну таго спатканьня, каб адпомсьціць. Я пачала вяртацца дадому кружнымі шляхамі, каб як найдаўжэй быць на дварэ і строіць зь сябе лёгкую здабычу для гвалтаўніка. Неяк бліжэй да лета я адчула, што яшчэ трохі такога жыцьця, і я зьеду з глузду. А таму, каб застацца пры здаровым розуме, я ўзяла і зьехала ў Філадэлфію.

ГАЛІНА: Ну й гісторыя, як з галівудзкага трылера.

ЯН: Ты не спрабавала сустракацца з амэрыканскімі беларусамі?

ХРЫСЬЦІНА: Не, я нікога там ня ведала, і мяне ніхто ня ведаў. Калі я перабралася ў Філадэлфію і стала працаваць у апякунчым доме для старых, дык першым беларусам, які мне сустрэўся ў Амэрыцы, быў Міраслаў з Сакольшчыны. З гэтай сустрэчай выйшла файная гісторыя, таму што раней мы бачыліся два ці тры разы пры нейкіх нагодах у знаёмых з Польшчы, ну й, вядома, успрымалі сябе як палякаў. Але аднойчы я заглянула ў адну царкву ў Філадэлфіі, гэта была нейкая ўкраінская ці карпата-русінская царква, і там я выпадкова сустрэла Міраслава. Ну й тады мы высьветлілі, хто мы й адкуль. Ён добра гаварыў па-беларуску, хоць у школе гэтай мове не вучыўся. Празь яго я прыйшла ці, лепш сказаць, вярнулася да беларушчыны.

ГАЛІНА, ЯН: ???

ХРЫСЬЦІНА: Ён сказаў, што нядаўна быў у Польшчы і заглянуў у рэдакцыю „Нівы” ў Беластоку, дзе купіў некалькі нумароў газэты і трохі беларускіх кніжак, і прывёз іх з сабою ў Амэрыку. Пра „Ніву”, вядома, я ведала са школы ў Кленіках. Некаторыя вучні — але ня я — выпісвалі яе, часам мы чыталі „Зорку” на ўроках. Мне неяк ніколі да майго філадэлфійскага часу не падумалася, што „Ніву” можна чытаць як нармальную газэту, па за школьным кантэкстам урокаў беларускай мовы. А вось у Філадэлфіі я пазычыла два-тры нумары „Нівы” ад Міраслава і прачытала іх od deski do deski, уключна з „Зоркай” і „Ніўкай”. І, так сказаць, шчодра паліла тыя старонкі гарачымі сьлязьмі і халодным потам. Я першы раз адчула, пасьля таго чытаньня „Нівы”, што ёсьць, усё-ткі, такое месца на зямлі — Беласточчына — куды я прыналежу мацней, чымся да ўсіх іншых месцаў разам узятых, і што ў гэтым жыцьці я ўжо ніякага падобнага месца сабе не знайду. Гэта было для мяне вельмі моцнае, істотнае перажываньне. Аднак жа сапраўдны about-face чакаў мяне яшчэ наперадзе. Як сказаць па-беларуску about-face?

ЯН: Ня ведаю. Магчыма: зьмена твару...

ХРЫСЬЦІНА: Няблага. Але гэта была для мяне ня толькі зьмена твару, але і нечага больш патаемнага. Сярод тых беластоцкіх кніжак, што я пазычыла пачытаць ад Міраслава, была адна, якая называлася Джэймс Джойс, Уліс. Як бы тут сказаць — больш дзівоснай кніжкі я раней не чытала і ўжо, відаць, ніколі пасьля яе нічога такога не прачытаю. Спачатку было нават досыць сьмешна — кніжка нібыта напісаная па-беларуску, але нічога нельга ўцяміць. Я прачытала некалькі старонак, поўных нейкіх таямнічых фразаў, словаў і заклінаньняў, і кінула яе да д’ябла. Ды ўсё ж той самавіты, пульхны Бык Маліган высунуўся зь лесьвічнага прахону і залез мне ў душу як клешч, ад якога немагчыма было пазбавіцца. Мінуў нейкі час, і я зноў узяла тую кніжку і прачытала некалькі незразумелых старонак, якія, аднак, дзіка мяне інтрыгавалі. А потым ужо не магла далей стрываць, пайшла ў кнігарню і купіла „Уліса” па-ангельску. Цяпер я мела дзьве загадкі, таму што тыя фразы, якіх я не разумела па-беларуску, былі так сама незразумелыя па-ангельску. Мне спачатку падумалася, што вось менавіта ў тым і палягае сакрэт перакладу — каб напрыдумляць як мага больш незразумелых словаў і перакласьці імі ўсе цёмныя месцы арыгіналу. Аднак жа прынцып, паводле якога трэба было прыдумаць такое, а ня іншае слова, заставаўся мне няясны. Таму я прыйшла да высновы, — як мяркую, слушнай, — што ўсе тыя віннацёмныя і віннап’янныя словы усё ж маюць якоесьці ўцямнае значэньне, якое і я, і шмат хто іншы павінен прачытаць так сама — а калі яны мною не прачытваюцца, гэта значыць, што я проста нявучаная дурніца. Падвойна нявучаная дурніца — і ў ангельскай, і ў беларускай мовах. Наколькі беларускі „Уліс” падсьцябнуў мяне да глыбейшага вывучэньня ангельскай мовы — сказаць цяжка. Магчыма, зь цягам часу я навучылася б яе і так. Ну а што тычыцца беларускай, дык тут справа бясспрэчная — бязь дзядзькі Яна Максімюка і ягонага „Уліса” не было б ніякай Хрысьціны Граматовіч, а была б усяго „недарэчная кленіцкая пяціклясьніца” Krystyna Gromotowicz альбо філадэлфійская мэдсястра Christine Gromotovich. Мне не заставалася іншага выйсьця, як толькі чытаць Уліса па кавалку і завучваць яго на памяць, спадзеючыся на тое, што некалі ў будучыні ўся гэтая музыка раптам стане мне зразумелай, і тады я змагу напісаць Яну Максімюку e-mail і папрасіць у яго кніжку з аўтографам.

ЯН: Дзякую за панэгірык, але гэта ў цябе людзі павінны цяпер прасіць аўтографаў...

ХРЫСЬЦІНА: Ты лічыш, што мае пераклады чагосьці вартыя?

ЯН: Я не лічу, я стопрацэнтна ўпэўнены.

ГАЛІНА: Я помню той дзень, калі Ян прыйшоў з працы і прынёс першыя твае пераклады, з Пасьвятоўскай. Ён адчыніў бутэльку віна і кажа: Я да гэтай пары думаў, што ў тых Кленіках апрача мужыцтва нічога іншага ніколі не заводзілася. Але вазьмі паслухай. І стаў чытаць Пасьвятоўскую па-беларуску. Гэта, кажа, паверыш ці не, пераклала дзеўка з Кленікаў, гэта значыць, з Сапава. Яна цяпер у Амэрыцы, але гэта ня мае ніякага значэньня. Яна наша, беластоцкая. І мы выпілі за тваё здароўе. Ян потым выпіваў за тваё здароўе яшчэ некалькі вечароў запар і ўсё чытаў мне твае пераклады. Пасьвятоўская — адна з маіх найбольш улюбёных паэтак, і я лічу, — калі мая хатняя думка тут можа мець нейкае літаратурнае значэньне, — што па-беларуску яна гучыць яшчэ больш сэксуальна, чымся па-польску.

ХРЫСЬЦІНА: Thank you.

ЯН: Разьвяжы яшчэ адзін вузел свайго лёсу і скажы „Правінцыі”, як ты патрапіла на ўнівэрсытэцкія курсы creative writing у Амэрыцы. Я разумею, што для амэрыканцаў гэта нічога надзвычыйнага, там кожны, хто навучыўся пісаць, раней ці пазьней удзельнічае ў такіх курсах. Вось мой старэйшы сын, Ігар, ходзіць у амэрыканскую школу ў Празе, і creative writing у яго — адзін са школьных прадметаў, які ён можа сабе выбраць. Але ж для эмігранткі, якая паехала ў Амэрыку дзеля грошай — курсы складаньня вершаў ня ёсьць зусім банальнай справай...

ХРЫСЬЦІНА: А што тут незвычайнае? Калі чалавек ужо сказаў А, то сказаць Б ня так і цяжка. Калі я ўжо стала завучваць „Уліса” на памяць, то наступны крок — курсы creative writing — быў проста непазьбежны. А кажучы сур’ёзна, мяне падмовіла адна студэнтка Пэнсылвэнскага Штатнага Ўнівэрсытэту, зь якой я пазнаёмілася падчас яе лекаваньня ў нашым шпіталі. Я ўжо тады была паздавала экзамэны на ліцэнзію мэдсястры і працавала ў гарадзкім шпіталі як full-fledged nurse. Тая студэнтка, Даен, нейк потым сустрэла мяне на вуліцы і мы пагаманілі ў кавярні і пасябравалі бліжэй. Аднойчы я ёй прачытала свой верш на ангельскай мове, які мне напісаўся, калі я працавала ў доме для пастарэлых і на начным дзяжурстве зубрыла падручнікі nursing, рыхтуючыся да дзяржаўнага экзамэну. Даен „павыцягвала” зь мяне і іншыя вершыкі, якія мне таксама тады напісаліся, а потым падмовіла запісацца на гадавыя курсы creative writing, якія вёў адзін зь яе прафэсараў. У прынцыпе, яны былі для студэнтаў унівэрсытэту, але там таксама было некалькі чалавек звонку, як я. Усё гэта мне абыйшлося ў 500 даляраў за год, уключна з публікацыяй калектыўнага зборнічка нашай групы, які называўся „Unmentionable Pleasures”. Заўважальнай зьявай амэрыканскага літаратурнага жыцьця ён ня стаўся, але й ніхто на гэта не разьлічваў. Падобных зборнічкаў, у падсумаваньне розных курсаў і варштатаў, у Амэрыцы выходзіць процьма, і ніхто сабе ня дурыць імі галаву.

ЯН: Ці ты магла б нам прачытаць нейкі свой верш?

ХРЫСЬЦІНА: Ды не, я ніводнага ўжо ня помню.

ГАЛІНА: Ну дык хаця б кавалак?

ХРЫСЬЦІНА: Калі кавалак, то добра. Я напісала яго ў часы свае працы ў доме для старых, куды амэрыканцы здаюць сваіх бацькоў, каб яны там паміралі. Там быў такі адзін старэча, называўся ён Branko, па паходжаньні, відаць, сэрб. Я ня помню, каб яго хто-небудзь калі-небудзь наведваў. У яго была цяжкая астма, і яго мучыла бяссоньніца. Ён часта прасіў мяне, калі я была на начным дзяжурстве, каб я прыйшла да яго і пасядзела зь ім у ягоным пакоі. Ён казаў, што яму хопіць таго, калі я буду толькі сядзець і маўчаць. Яму са мною, казаў ён, лягчэй дыхаць. Я сядзела зь ім, маўчала і зубрыла свае падручнікі. І напісала такі кавалак:

Whom do we speak to

when we are silent?

We surely do it

in our unknown way.

We surely do it

so one can feel by our side

in the darkness

an intimate friend breathing there

breathing deep in the net.

ЯН: Excellent. Тваё здароўе, Хрысьціна.