Часу чытаць кніжкі ў мяне штораз менш, а яшчэ менш — каб іх перакладаць. Дык вось мне падумалася, што я выпішу тут пяць загалоўкаў кніжак, якія я з ахвотай прачытаў бы па-беларуску, калі б нехта пераклаў. Магчыма, нехта надумаецца перакласьці. Каб нарабіць смаку такім перакладчыкам, я дазволіў сабе перакласьці па кавалачку з гэтых твораў.

Томас Пінчан, "Вясёлка гравітацыі", ЗША (Thomas Pynchon, "Gravity's Rainbow", 1973)

Пра гэтую кніжку я дачуўся ў другой палове 1970-х, але рукі да яе дайшлі толькі ў 1991, калі я пабываў у Нью-Ёрку. Акрамя арыгіналу, цяпер у мяне ўжо ёсьць і польскі пераклад. А недзе год назад у кнігарні ў Празе мільгануў мне і чэскі. Кніжка, агульна кажучы, "непад’ёмная" для перакладчыка ня толькі з увагі на вельмі асаблівую мову, насычаную ўсялякім слэнгам і спэцыяльнай лексыкай з розных сфэраў навукі і тэхнікі, але і з увагі на незвычайна складаны сюжэт. У 1991 годзе ў нью-ёркскай кнігарні я круціў у руках і даволі тоўстую кніжку, у якой нехта спрабаваў распавесьці фабулу „Вясёлкі гравітацыі". Па-мойму, нікому гэта па сёньняшні дзень не ўдалося зрабіць на ўцямным узроўні, як, дарэчы, і растлумачыць, пра што кніжка Пінчана наогул.

Падзеі ў "Вясёлцы гравітацыі" адбываюцца ў Эўропе на зыходзе ІІ сусьветнай вайны і некалькі месяцаў пасьля яе заканчэньня. У рамане няма інтрыгі ў традыцыйным разуменьні гэтага слова, як і няма галоўнага героя. Але ёсьць нехта, каго можна назваць галоўным "антыгероем" — амэрыканскі афіцэр Тайран Слотрап, які разам зь некаторымі іншымі пэрсанажамі (у кнізе іх больш за 400) займаецца разгадкай таямніцаў, зьвязаных з вырабам і запускам нямецкіх ракетаў V-2, якімі Гітлер бамбаваў Вялікабрытанію і спадзяваўся адвярнуць непрыхільны яму вынік вайны. ("Вясёлка гравітацыі" — паэтычная мэтафара траекторыі ракеты V-2.) У гэтым рамане, які зьяўляецца найбольш вядомым творам найбольш загадкавага амэрыканскага пісьменьніка (ён увогуле не паказваецца публічна), Пінчан даў вяршынны і глыбінны мастацкі вобраз свайму апакаліптычнаму бачаньню сьвету, у якім пагрозьліва расьце ўзровень агульнай энтрапіі. ІІ сусьветная вайна выкарыстаная Пінчанам як вельмі ўдалае тло для ілюстрацыі ягонага цэнтральнага тэзісу, што сьвет няўхільна пагружаецца ў хаос і параною.

Раман у 1974 годзе адзначылі Нацыянальнай кніжнай прэміяй, ён меўся атрымаць і Пулітцэраўскую прэмію, але ў самы апошні момант сябры журы вырашылі, што кніга занадта незразумелая і непрыстойная, і прэміі не прысудзілі.

Хоць мала хто разумее, пра што кніга, усе заяўляюць, што „Вясёлка гравітацыі” — найлепшы амэрыканскі постмадэрнісцкі раман. З чым і я пагаджаюся, дадаючы ад сябе, што гэта ўвогуле найлепшы амэрыканскі раман з часу "Гоману і ятры" Ўільяма Фолкнэра (1929). І адзін з самых вясёлых раманаў наогул.

Калі пагадзіцца зь беларускімі крытыкамі, што "Адам Клакоцкі" Ігара Бабкова (2001) — першы постмадэрнісцкі раман у Беларусі, дык, беручы за пункт адліку "Вясёлку гравітацыі", можна збольшага ацаніць, на колькі гадоў беларуская літаратура адстае ад амэрыканскай — як мінімум, на 28 :)

Пачатак "Вясёлкі гравітацыі":

A screaming comes across the sky. It has happened before, but there is nothing to compare it to now.

It is too late. The Evacuation still proceeds, but it's all theatre. There are no lights inside the cars. No lights anywhere. Above him lift girders old as an iron queen, and glass somewhere far above that would let the light of day through. But it's night. He's afraid of the way the glass will fall--soon--it will be a spectacle: the fall of a crystal palace. But coming down in total blackout, without one glint of light, only great invisible crashing.

Inside the carriage, which is built on several levels, he sits in velveteen darkness, with nothing to smoke, feeling metal nearer and farther rub and connect, steam escaping in puffs, a vibration in the carriage's frame, a poising, an uneasiness, all the others pressed in around, feeble ones, second sheep, all out of luck and time: drunks, old veterans still in shock from ordnance 20 years obsolete, hustlers in city clothes, derelicts, exhausted women with more children than it seems could belong to anyone, stacked about among the rest of the things to be carried out to salvation. Only the nearer faces are visible at all, and at that only as half-silvered images in a view finder, green-stained VIP faces remembered behind bulletproof windows speeding through the city...

Віскатня паласуе неба. Такое бывала і раней, але гэтага не параўнаць ні з чым.

Запозна. Эвакуацыя ўсё працягваецца, але гэта толькі цырк на дроце. У вагонах няма сьвятла. Нідзе няма сьвятла. Высока над ім апорныя бэлькі ліфта, старыя як прылада для катаваньняў, і дзесьці вышэй шкло, якое прапускае дзённае сьвятло. Але цяпер ноч. Ён баіцца таго, калі будзе падаць шкло — неўзабаве — гэта будзе відовішча — падзеньне крышталёвага палаца. Гэта станецца ў поўным зацямненьні, безь ніводнага розбліску, пачуецца толькі вялікі нябачны абвал.

Ён сядзіць у сярэдзіне вагона, пабудаванага ў некалькі паверхаў, у аксамітнай цемры, безь ніякага курыва, адчуваючы, як сям-там трэцца і стыкуецца мэтал, як з пшыкам вырываецца пара, як трымціць вагонны каркас, падвешанасьць, трывожлівасьць, цісканіну іншых людзей, тых нягеглых, шалудзівых авечак бяз шчасьця й долі: п’яніцы, старыя вэтэраны ў шоку ад артылерыйскага абстрэлу дваццацігадовай даўнасьці, шлюхі ў гарадзкіх строях, чалавечыя разваліны, зьняможаныя жанчыны з такой плоймай дзятвы, што аж ня верыцца, каб можна было столькі нарадзіць, усе ўплішчаныя паміж пажыткамі, якія трэба ўратаваць ад пагібелі. Відаць адно бліжэйшыя твары, дый то як напалову пасрэбраныя відарысы ў візіры фотаапарату, як зялёнаплямістыя твары VIP-аў, якія запомніліся, калі імчалі праз горад за куленепрабівальнымі шыбамі...

П.К. Ершыльд, "Дзіцячы востраў", Швэцыя (P C Jersild, "Barnens Ö", 1976)

Вось кніжка, зь якой я пачаў вывучэньне швэдзкай мовы. У мяне ёсьць два ейныя асобнікі — адзін у моўна спрошчаным пераказе для швэдзкіх дзяцей ва ўзросьце 9-12 гадоў (гэтак званае "лёгкае чытаньне" — lättläst), а другі ў арыгінальнай вэрсіі для ўсіх астатніх. Кніжка распавядае гісторыю адзінаццацігадовага хлопца Рэйнэ, які на вакацыях ня хоча ехаць у "швэдзкі Артэк", — загалоўны "дзіцячы востраў", які знаходзіцца непадалёк Стакгольму на прыбярэжных астраўках (шэрах), — а падманвае сваю маці і застаецца на ўсё лета ў сталіцы. Маці, дарэчы, таксама падманвае свайго сына і кудысьці выпарваецца са сваім прыяцелем. Прыгоды Рэйнэ ў гэткім новым, "самастойным" жыцьці — фабулярны стрыжань кніжкі Пэра Крыстыяна Ершыльда. У псыхалягічным пляне Ершыльд прадстаўляе перажываньні адзінаццацігадовага чалавека, які падсьвядома адчувае, што ўжо неўзабаве ягонае жыцьцё радыкальна зьменіцца — ён незваротна пакіне сьвет дзяцінства і пачне ўваходзіць у сьвет больш дарослы. А Рэйнэ ня хоча быць дарослым. Ён штодня стае перад люстрам і правярае, ці на ягоным падбрушшы ўжо пачалі расьці валасы. Бо Рэйнэ ведае, што калі там у чалавека зьявяцца валасы, яму не застанецца іншага выйсьця, як пачаць піць гарэлку і я**ць дзевак. А ў гэтых занятках ён ня бачыць ніякага толку :) У вэрсіях кніжкі Ершыльда як для для малых, так і большых дзяцей, швэдзкія выдаўцы ня ставяць ніякіх зорачак, а пішуць гэтае слова па-швэдзку так, як ёсьць.

"Востраў дзяцей" — сучасная клясыка швэдзкай літаратуры. У 1980 годзе швэдзкі рэжысэр Кай Поляк паставіў на матывах кніжкі Ершыльда неблагі фільм, які яшчэ павялічыў папулярнасьць самой кніжкі.

Я нядаўна здуру спрабаваў перачытаць клясыку нацыянальнай дзіцячай літаратуры — "Палескіх рабінзонаў" Янкі Маўра — і ледзь ня спруціўся ад агульнага атручэньня нэрвовай і эндакрыннай сыстэмаў. Каб выжыць, я адразу прыняў проціатруту зь "Дзіцячага вострава", спачатку ў разрэджанай форме (lättläst), а потым у згушчанай.

"Дзіцячы востраў" — зручны пункт адліку для ацэнкі, на колькі гадоў беларуская літаратура адстае ад швэдзкай. Калі ў Беларусі зьявіцца кніжка дзіцячых вершыкаў, дзе будзе, напрыклад, такі чатырохрадкоўнік ад дзядзькі Рыгора Барадуліна — "А сініца і барсук / Ябаліся цераз сук, / А маленькі барсучок / Цераз маленькі сучок" — тады пры дапамозе адыманьня "х — 1976" (дзе х — год зьяўленьня беларускай дзіцячай анталёгіі з барсукамі і сініцамі бяз зорачак) мы і вызначым нашу запозьненасьць :)

Фрагмэнт Разьдзелу 42:

Nora hade satt sig upp i sängen och börjat dra av sig den tunna rocken. Hon grimaserade:

— Äh ge mej ett handtag va? Jeg har sträckt nacken.

Reine gick fram och drog i ena ärmen så att rocken gled av skuldran. Nora hade ingenting unden. Bröstvårtorna var täckta med skjär hårtejp, två korsade remsor med vågad kant över varje bröstvårta. Nora började pilla på tejpen och grinade upp sig igen.

— Vill du dra? Fort!

Reine böjde sig nära och fick tag i ett uppböjt tejphörn. Nora klämde ihop ögonen. Han drog till snabbt som när man sliter bort ett plaster.

— Den andra också, tack.

Nora lutade över andra bröstet och han gjorde samma sak med det. Han visste inte vad han skulle göra med den lösa tejpen, men satte den slutligen under sängen som om han limmat dit ett tuggummi.

— Gud va skönt!

Nora gled ur resten av rocken. Hon hade ett par vita trosor under som inte var bredare än en gasbinda. På väggen bakom sängen hängde ett par stora sammetskuddar i lederstroppar. Nora satte sig med ryggen mot dem. Armarna lade hon i kors över flinten. Hon hade inte et strå i armhålorna heller.

— Vi måste ha bh på jobbet. Annars kan tuttarna synas. Och då fär avdelningschefen spadern. Så jag tejpar in dom.

— Känns det inte äcklig? frågade Reine.

— Nej dom blir alldeles stumma efter ett tag. Somnar liksom. Sätt dej här.

Hon kloppade med baksidan av handen mot den lediga kudden. Reine satte sig med ena rumphalven på sängen men med yttre foten kvar i golvet. Hon luktade fantastiskt; inte morsans gamla sura nattkräm.

— Varför fär inte tuttarna synas?

— Det är inte klass att visa tuttarna.

Нора села на ложку і пачала зьнімаць свой тонкі камбінэзон. Скрывіўшыся, яна папрасіла:

— Ты мне не пасобіш, а? Я нацягнула шыю.

Рэйнэ падыйшоў і пацягнуў за адзін рукаў, так што камбінэзон аб’ехаў з плячэй. Пад ім Нора ня мела нічога. Смочкі грудзей былі заклееныя ружовым плястырам, па два скрыжаваныя пасачкі на кожным смочку. Нора пачала адлепліваць плястыр і зноў скрывілася.

— Аддзяры, калі ласка! Толькі хутка!

Рэйнэ пахіліўся бліжэй і ўхапіў адлеплены кончык пасачка. Нора заплюшчыла вочы. Ён коратка тузануў, усё роўна, што аддзіраючы плястыр самому сабе.

— Дзякуй. А цяпер яшчэ другі.

Нора падставіла другі смочак, і ён паўтарыў тое самае. Ён ня ведаў, што яму рабіць з аддзертымі пасачкамі, але ўрэшце прыляпіў іх пад ложкам, як рабіў са жвачкай.

— Божа, якая палёгка!

Нора высьлізнула з камбінэзона. Пад ім яна мела толькі белыя трусікі, не шырэйшыя за марлевую павязку. На сьцяне над ложкам віселі на раменьчыках дзьве аксамітныя падушкі. Нора села, упершыся сьпінай у іх. Рукі яна скрыжавала на сваёй лысай макаўцы. У яе не было валасоў і пад пахамі.

— На працы нам нельга бяз станікаў. Бо інакш відаць цыцкі. І тады пачынае ўзбухаць шэф аддзелу. Таму я іх залепліваю.

— А табе ня мулка? — запытаў Рэйнэ.

— Не, яны нямеюць на ўвесь дзень. Усё роўна што вянуць. Сядай сюды.

Яна паляпала верхам далоні па свабоднай падушцы. Рэйнэ прымасьціўся адным паўзадкам на ложку, але адна ягоная ступня ўсё яшчэ краналася падлогі. Ад Норы ішоў фантастычны пах; ня тое, што ад пракіслага крэму, якім шмаруецца нанач мамуля.

— Чаму нельга, калі відаць цыцкі?

— Гэта някласна паказваць цыцкі.

Лорэнс Норфалк, "Папскі насарог", Вялікабрытанія (Lawrence Norfolk, "The Pope's Rhinoceros", 1998)

Ангельскі пісьменьнік Лорэнс Норфалк апублікаваў усяго тры раманы, — "Слоўнік Лемпрыера", "Папскі насарог" і "Ў абліччы дзіка", — але тыя, хто гэтыя рэчы прачытаў, сёньня лічаць яго адным з найбольш арыгінальных і цікавых аўтараў гістарычнай літаратуры ў сьвеце (зразумела, я таксама належу да такіх чытачоў, хоць трэцяй кніжкі, прызнаюся бяз розгаў, яшчэ не крануў).

Адзін з амэрыканскіх рэцэнзэнтаў, пішучы пра зьяўленьне "Папскага насарога", вельмі дасьціпна і па-мойму, вельмі трапна вызначыў жанр, у якім піша Норфалк — historical extravaganza. Ягоныя раманы сапраўды вельмі экстравагантныя, хоць і няма ў іх нічога мадэрнісцкага ці нават постмадэрнісцкага. Норфалк, кажучы вобразна, гэта такі ангельскі Караткевіч, узьведзены ў 6-тую ступень, што тычыцца складанасьці фабулы і глыбіні гістарычнага досьледу эпохі, пра якую піша, але без караткевічаўскай нацыянальнай місіі. Норфалк ня ставіць сабе мэты даказаць, што у ангельцаў ёсьць свая гісторыя, адрозная ад расейскай, а мудрагеліста заплятае ўсялякія неймаверныя гістарычныя інтрыгі з больш і менш вядомых матываў эўрапейскай гісторыі. У яго — магутны дар слова, і заглыбляючыся ў ягоныя экстравагантныя, але па-сутнасьці рэалістычныя палотнішчы, вы сапраўды пачынаеце востра адчуваць пах і смурод эўрапейскай мінуўшчыны.

Вось "Папскі насарог" пачынаецца ў пачатку XVI стагодзьдзя на востраве Узэдам у Балтыйскім моры. На стромкім беразе вострава стаіць кляштар, які паволі, але няўмольна, спаўзае ў мора. Абат і некалькі мніхаў пастанаўляюць выбрацца ў Рым, на аўдыенцыю да папы, і папрасіць яго, Хрыстовага намесьніка на зямлі, каб ён адмаліў у Бога пагібель іхнага прытулішча. З мніхамі ў Рым ідуць і два даволі цьмяныя пэрсанажы, шукальнікі прыгодаў ды шахраі, зь якімі аўтар знаёміць чытача, калі яны выпрабоўваюць самаробны батыскаф, каб знайсьці пахаваны на дне Балтыкі легендарны скарб. А потым сюжэт пераносіцца ў Рым, дзе закручваецца так туга, што немагчыма яго перадаць нават прыблізна (раман налічвае больш за 750 старонак). Нашы астраўляне трапляюць у вір эўрапейскай палітыкі і інтрыгаў на папскім двары. Год на календары 1516, у Ватыкане сядзіць папа Лявон Х, а Гішпанія і Партугалія змагаюцца за тое, як падзяліць між сабою толькі што адкрытыя заморскія землі — то бок, Заходнюю Індыю. Арбітрам гэтага падзелу мае быць ватыканскі пантыфік. Партугальцы пастанаўляюць задобрыць папу і даць яму дзеля пацехі незвычайны хабар — жывога насарога — ды выпраўляюцца па яго ў Заходнюю Афрыку. Нашы два шахраі, якія ў міжчасе нарабілі гармідару ў Рыме, таксама вырушаюць у марское падарожжа па таго насарога.

А далей — яшчэ круцей і цікавей... Адзін з улюбёных і самых экстравагантных хадоў Норфалка ў рамане — зьмена пэрспэктывы апавяданьня. Часам трэба прачытаць добры дзясятак старонак, каб уцяміць, з чыйго пункту гледжаньня паказваюцца падзеі ў дадзеным разьдзеле. Калі не памыляюся, у адным з "афрыканскіх" разьдзелаў раману падзеі разглядаюцца з пэрспэктывы мурашкі, якая сядзіць на нейкай афрыканскай сьцяблінцы і назірае за ўваходам партугальскага карабля ў безназоўнае вусьце ракі. А ў адным з разьдзелаў бліжэй канца кніжкі крывавы эпізод вайны паміж папскімі і кардынальскімі пацукамі ў падзямельлях Ватыкана паказаны з пункту гледжаньня нейкага пацучынага стратэга... Дальбог, не хлушу.

Пачатак першага разьдзелу, у якім аўтар апісвае "геалягічную гісторыю" Балтыйскага мора:

This sea was once a lake of ice. High mountains overlooked a glacial plain frosted with snow and scoured by the freezing wind. Granite basins curved up from under the ice-tonnage to rim it with irregular coasts. In ages still to come, boulder waste and till will speak of the ice pack’s tortuous inching over buried rock and sandstone; moraines and drumlins of advances and recessions that gouge out trenches and shunt forward ridges. The sea-floor here was prepared long before there was a sea to cover it. In the interim came the governance of ice.

Faultlines and fractures healed and welded, grew invisible until the Gulfs of Bothnia and Finland, of Riga and Gdansk were indistinguishable from the central basin that joined them. Northerly blizzards left their drifts of snow which compacted down and thickened until the earth’s very crust tilted under the weight. Veins of frozen oil ran like the hawsers of a ruined fleet, looping and meeting in the dark far below the surface. Grit speckled the ice pack as though blasted out of the earth and suspended in mid-air, boulders shattered and hung immobile in the dark of this catastrophic freeze. Nothing breathed here. This must once have been the deadest place on earth.

Гэтае мора калісьці было лядовым возерам. Высокія горы спаглядалі на ледзяную раўніну, пашэрхлую ад сьнегу і замеценую марозьлівым ветрам. Гранітныя катлавіны выгіналіся пад напорам лядовага грузу і аблямоўвалі яго няроўнымі берагамі. У наступных стагодзьдзях абломкі каменьня і валунная гліна будуць сьведчыць пра зьвілістае перамяшчэньне лядовага паку па пахаваных скалах і пясчаніку, а марэны і друмліны пра насоўваньне і адступаньне ледавікоў, якія павыдзёўбвалі лагчыны і павыпучвалі скалістыя хрыбты. Марское дно было тут падрыхтаванае задоўга да таго, як зьявілася мора, каб яго прыкрыць. У міжчасе наступіла валадарства лёду.

Лініі разломаў і разрывы загаіліся і запаяліся, зрабіліся настолькі нябачнымі, што Батнічны, Фінскі, Рыскі і Гданьскі залівы стала немагчыма адрозьніць ад цэнтральнага вадаёму, які іх злучыў. Паўночныя завеі пакінулі наносы сьнегу, які цьвярдзеў і ўшчыльняўся, пакуль зямная кара не выгнулася пад яго цяжарам. Вены замёрзлай нафты разьбягаліся як швартовы разьбітага флоту, крывуляючы і перакрыжоўваючыся ў цемры глыбока пад паверхняй. Жвір пярэсьціў ледзяны пак, як быццам яго выкінулі выбухам з нутра зямлі і завесілі ў паветры, валуны патрушчыліся і непарушна застылі ў цемрыве гэтай катастрафічнай мерзлаты. Не было тут ні жывога духу. Некалі гэта мусіла быць самае глухое месца на зямлі.

Лярш Собю Крыстэнсэн, "Паўбрат", Нарвэгія (Lars Saabye Christensen, "Halvbroren", 2001)

"Паўбрат" Крыстэнсэна — салідны рэалістычны раман (больш за 650 старонак), гісторыя чатырох пакаленьняў адной сям’і ў Осла пасьля ІІ сусьветнай вайны. У сям’і адна асаблівасьць — жанчынам наогул не шанцуе на мужчынаў, і пасьля нейкага амурнага эпізоду яны застаюцца зь дзецьмі на руках, але без мужоў. Пашанцавала наймалодшай у родзе, Вэры, але толькі напалову. Ёй удаецца выйсьці замуж, і ў яе сына, Барнума, ёсьць законны тата. Але перад тым, у апошні дзень вайны, яе нехта гвалціць на паддашшы роднай камяніцы, і такім чынам, пакуль нарадзіўся шлюбны Барнум — ён жа наратар кніжкі — у яе зьявіўся Фрэд, "паўбрат" Барнума.

Такія раманы як "Паўбрат" трэба чытаць нясьпешна, смакуючы кожны сказ і абзац. Барнум, аўтар кінасцэнараў, паводле якіх ніхто ня хоча ставіць фільмаў — цынік і крыху мізантроп, але ён распавядае сямейную гісторыю выдатна, разбаўляючы свой цынізм і мізантропію кроплямі настальгіі. Ладны шматок нарвэскага пасьляваеннага жыцьця, ня толькі ў сталіцы, але і на правінцыі — далёка на поўначы Нарвэгіі, адкуль паходзіць бацька Барнума — паўстае перад вачыма чытача, так і хочацца сказаць, як жывы.

Ну чаму ў беларускай літаратуры вяршынным дасягненьнем рэалізму 50-х і 60-х лічацца драўляныя раманы І. Шамякіна? Чаму сёньня, у 21-м стагодзьдзі, ніхто не напіша цынічна-настальгічнага раману на старонак 600 пра Менск 60-х або 70-х? Каб можна было чытаць некалькі тыдняў, а то й месяцаў, не сьпяшаючыся і не заглядваючы на апошнюю старонку, каб дазнацца, хто каго забіў і навошта...

Вось "Паўбрата" я і чытаў паволі, не сьпяшаючыся, вышукваючы амаль кожнае чацьвертае слова ў нарвэска-ангельскім слоўніку (тры чацьвертыя я ўжо быў вызубрыў раней на іншым рамане Крыстэнсэна, "Beatles", зь якога пачаў вывучаць нарвэскую "гарадзкую" мову). Я прачытаў раман па-нарвэску больш-менш да траціны, потым зьявіўся чэскі пераклад, і я купіў яго, каб чытаць крыху хутчэй.

Калі Крыстэнсэн прыехаў на прэзэнтацыю чэскага перакладу "Паўбрата" ў Прагу, я схадзіў на гэтую сустрэчу і пагутарыў зь пісьменьнікам. Крыстэнсэн — сёньня, мабыць, самы вядомы ў сьвеце пісьменьнік Нарвэгіі. Але ў кантактах з чытачамі ён — асоба надзвычай сьціплая і нясьмелая. Яму было як бы крыху няёмка за ягоную не зусім гладкую ангельскую мову, на якой ён размаўляў са мною. А мне было няёмка адзывацца да яго на сваёй значна больш шурпатай нарвэскай. Але мы дагаварыліся. 

Сцэна згвалтаваньня Вэры:

Men så forstår hun at det ikke kan være moren, og heller ikke Rakel, for disse skrittene har en annen rytme, en annen tyngde, gulvplankene gir såvidt etter, duen i hjørnet slutter plutselig å kurre, dette er krigens skritt som fortsetter å gå, og før Vera får snudd seg griper noen rundt henne og holder henne fast, en tørr hånd presser over ansiktet og hun rekker ikke å skrike heller. Hun kjenner den harske lukten av uvasket hud, den rå stanken fra en fremmed manns munn, en tunge som rasper i nakken. Hun prøver å bite ham, tennene synker i den grove huden, men han slipper ikke taket. Hun far ikke puste. Han løfter henne, hun sparker alt hun kan, den ene skoen faller av og han tvinger henne ned på knærne og bende henne forover. Hun ser at kjolen henger skjevt på snoren i én klype og hun river den med seg i fallet. Han tar hånden bort fra munnen hennes og han puster, men nå som hun kan skrike gjør hun det ikke likevel. Hun ser hendene hans som river opp skjørtet, og det er bare dette hun ser av ham, hendene, og den ene hånden mangler en finger og hun hogger neglene inn i denne hånden, men det kommer ikke en lyd fra mannen, ni fingre, det er alt han er. Han tvinger ansiktet hennes mot gulvet, kinnet gnir over de grove plankene, lyset er skjevt herfra, kleskurven har veltet, duen bruser med fjærene. Hun kjenner hendene hans rundt hoftene, ni fingre som skraper langs huden, og han spjærer henne, han skyver henne fra hverandre, hun hører ham ikke, hun dytter kjolen inn i munnen, tygger og tygger på det tynne stoffet, solen i takluken flytter seg med et rykk, han presser seg gjennom henne og i den samme begynner kirkeklokkene å ringe, alle kirkeklokkene i byen ringer på likt, og duen letter brått fra hjørnet under koksjakten og flakser vilt rundt dem, hun kjenner vinger som slår borti henne og nå er alt for sent, hun er ennå ikke fylt tyve år og det er han som til slutt skrike.

Але тут жа да яе даходзіць, што гэта ня можа быць маці, ні Рахіля, бо гэтыя крокі маюць іншы рытм, іншы цяжар, масьнічыны пад імі амаль не ўгінаюцца, голуб у куце раптам перастае вуркаваць, гэта ваенныя крокі, якія ідуць далей, і перш чым Вэра вырашыць адвярнуцца, нехта яе хапае і моцна заціскае, сухая рука прыкрывае яе твар і яна не пасьпявае крыкнуць. Яна адчувае церпкі пах нямытай скуры, сыры смурод з рота незнаёмага мужчыны, язык, які шаруе па яе карку. Яна спрабуе яго ўкусіць, зубы заглыбляюцца ў шурпатую скуру, але заціск ня слабне. Вэра ня можа дыхаць. Ён падымае яе, яна таўхае яго з усёй сілы нагою, адзін чаравік ссоўваецца, мужчына кідае яе на калені і пахіляе ўперад. Падаючы, яна бачыць сукенку на вяроўцы, якая крыва вісіць на адной прышчэпцы, і цягне яе за сабою. Ён адымае руку зь яе рота, і яна пераводзіць дых, але цяпер, калі можа крычаць, яна гэтага ўсё роўна ня робіць. Бачыць ягоныя рукі, як задзіраюць яе спадніцу, бачыць ад яго ўсяго толькі рукі, на адной бракуе пальца, яна запускае пазногці ў гэтую руку, але мужчына не выдае ні зыку, дзевяць пальцаў, нічога больш. Ён прыціскае яе твар да падлогі, шчака шаруе аб шурпатыя масьнічыны, сьвятло падае ў сярэдзіну касяком, кош зь бялізнай ляжыць перакулены, голуб чысьціць пёркі. Яна адчувае ягоныя рукі на бёдрах, дзевяць пальцаў драпаюць яе скуру, а потым ён распалавіньвае яе, разьдзяляе напалам, яна яго ня чуе, запіхвае ў рот сукенку, раз-пораз заціскае зубы на тонкім матэрыяле, сонца тузаецца ў ваконцы на паддашы, ён уплішчваецца ў яе, і ў той момант пачынаюць біць царкоўныя званы, раззвоньваюцца ўсе званы ў горадзе, голуб падрываецца са свайго седала ў кутку над шахтай з коксам і пачынае дзіка кружляць, яна адчувае павевы ад птушыных крылаў, якія б’юцца над ёю, і цяпер ужо на ўсё запозна, хоць ёй яшчэ няма і дваццаці, і пад канец чуваць ягоны выкрык.

Яцэк Дукай, "Лёд", Польшча (Jacek Dukaj, "Lód", 2007)

У 1908 годзе нешта ўпала ў Сыбіры каля ракі Падкаменная Тунгуска, нарабіўшы шмат гармідару і наламаўшы шмат дрэваў у тайзе. Што гэта дакладна было — і сёньня навукоўцы ня вельмі каб ведалі. Нешта з космасу, няйначай. У рамане Яцка Дукая гэтае касьмічнае "штось" зьмяняе глябальны клімат — з "нулявога пункту", у якім тэмпэратура раўняецца ці не абсалютнаму нулю, у сьвет пачынаюць ісьці хвалі моцнага марозу. Разам з радыкальнай зьменай клімату зьмяняюцца і некаторыя законы фізыкі. Зьяўляюцца раней невядомыя матэрыялы і мінэралы, выраб і здабываньне якіх дае Сыбіры вялізарныя даходы.

У 1924 годзе, калі пачынаецца раман Дукая, у палоне марозу і лёду знайшлася ўся Расея ды вялікая частка прылеглых да яе тэрыторый. Тое "штось" замарозіла ня толькі зямлю, але і гісторыю. У Эўропе ня здарылася Першая сусьветная вайна, Прусія і Аўстра-Вугоршчына працягваюць існаваць. У Расеі ня здарылася бальшавіцкая рэвалюцыя, і ў 1924 годзе Расеяй далей кіруе цар Мікалай ІІ. Няма і незалежнай Польшчы. Варшава, як Масква і Пецярбург, знаходзіцца пад лёдам. Па сьвеце гуляюць "лютыя"— невытлумачальныя для навукі згусткі мерзлаты і лёду, кантакт зь якімі прыносіць чалавеку сьмерць. Яны могуць зусім нечакана "вымарожвацца" зь зямлі і "прамарожвацца" праз што заўгодна.

Галоўнага героя "Лёду", маладога матэматыка Бэнэдыкта Гераслаўскага з Варшавы, расейскае Міністэрства Зімы высылае транссыбірскім экспрэсам у Іркуцк зь не зусім каб яснай місіяй. Рэч у тым, што раней расейцы саслалі ў Сыбір на катаргу ягонага бацьку-сацыяліста. Паводле легендаў сярод тубыльскага жыхарства і дакладаў тайнай паліцыі, старэйшы Гераслаўскі ўвайшоў у кантакт зь "лютымі" і можа зь імі "размаўляць". Некаторыя мяркуюць, што гэта ён кіруе "лютымі" і можа загадваць ім замарозіць нешта або размарозіць. Інакш кажучы, існуе магчымасьць, што ён МОЖА КІРАВАЦЬ ГІСТОРЫЯЙ.

Дык вось, малады Гераслаўскі мае заданьне адшукаць бацьку і папрасіць яго зрабіць зь "лютымі" тое, чаго хоча цар. Цар, здаецца, хоча размарозіць Расею. Але ня ўсе гэтага хочуць. Ня хочуць гэтага расейцы і сасланыя палякі ў Сыбіры, бо новы клімат даў ім неверагодныя магчымасьці багацець на гандлі матэрыяламі і тэхналёгіямі Зімы. Таварышы па зброі старога Гераслаўскага ў Польшчы таксама ня хочуць, каб Расея размарозілася — яны перадаюць праз "Сына Марозу" зашыфраваную просьбу, каб "Бацька Мароз" размарозіў толькі Польшчу і Ўкраіну па Дняпро, а ўсё астатняе хай застанецца пад лёдам...

Раман Дукая разгортваецца на 1054 старонках. Кніжка, нічога што з фантастычным сюжэтам, нагадвае дабротныя рэалістычныя раманы ХІХ стагодзьдзя, якія так прыемна чытаць у доўгія зімовыя вечары і шкадаваць, што некалі прыемнасьць такога чытаньня мусіць скончыцца. Дукай адрадзіў у Польшчы традыцыю таўшчэзных раманаў, знакаміта распавёўшы рэалістычную гісторыю з альтэрнатыўнага сьвету. Для беларусаў ягоная кніга цікавая яшчэ і тым, што яна дае забаўную альтэрнатыву расейскай гісторыі, якая прыгнятала і працягвае прыгнятаць увесь нацыянальны беларускі дыскурс. Палякі ўжо свабодныя ад гэтага комплексу. Яны ўжо могуць пазабаўляцца расейскімі мітамі дзеля ўласнай пацехі, а ня бачыць у расейцах і Расеі толькі чужых і чужое...

Фрагмэнт першага разьдзелу ("люты" ў цэнтры Варшавы):

Sanie zwolniły, gdy minęliśmy Nowogrodzką. Woźnica wskazał coś batem. Wóz przed nami zjeżdżał na trotuar. Kirył obejrzał się za siebie. Wychyliłem się w prawo. Na skrzyżowaniu z Alejami Jerozolimskimi stali dwaj policjanci, za pomocą gwizdków i krzyku spędzając ruch ze środka jezdni - nad jezdnią przemarzał właśnie luty.

Na kilka minut utknęliśmy w spowodowanym przezeń zatorze. Zazwyczaj lute przemieszczają się ponad dachami, w miastach rzadziej do ziemi schodząc. Nawet z takiej odległości zdawało mi się, że czuję płynące od niego fale zimna. Zadrżałem i odruchowo wcisnąłem brodę w kołnierz kożucha. Czynownicy Ministerjum Zimy wymienili spojrzenia. Iwan zerknął na zegarek. Po drugiej stronie ulicy, za słupem ogłoszeniowym oblepionym plakatami reklamującemi walkę zapaśniczą w cyrku na Okólniku, po angielsku ubrany mężczyzna rozstawiał archaiczny aparat fotograficzny, by zrobić zdjęcie lutego; zdjęcie najpewniej i tak nie ukaże się w gazecie, skonfiskowane przez ludzi z Miodowej. Iwan i Kirył nawet nie zwrócili na niego uwagi.

Luty był wyjątkowo żwawy, przed zmrokiem powinien zdążyć przejść na drugą stronę Marszałkowskiej, przez noc wespnie się nad dachy, do piątku zdoła dotrzeć do gniazda nad kinoteatrem. Kiedy w zeszłym roku mroźnik przechodził z Pragi do Zamku Mostem Aleksandryjskim, Most zamknięto na blisko dwa miesiące. Tymczasem ten tutaj glacjusz – poczekać kwadransik i pewnie mógłbym dostrzec jego ruch, jak przemarza z miejsca na miejsce, przesuwa się w lodzie, lodem, od lodu do lodu, jak pęka za nim jedna, potem druga nić krystaliczna i osypuje się powoli sinobiały rozkrusz, minuta, ksztr, dwie minuty, ksztr, wiatr porywał wraz ze śniegiem co lżejsze drobiny, lecz większość wmarzała w czarną taflę ścinającą za lutym uliczne błoto, lód lodu; i ta ścieżka chropowatej zmarzliny, jak ślad ślimaczego śluzu, ciągnęła się kilkadziesiąt metrów na wschód Jerozolimskich, i po trotuarze, i po elewacji hotelu. Resztę skuli już zimownicy lub sama odmarzła; wczoraj po południu termometr u Szniccera pokazywał pięć stopni wyżej zera.

Сані запаволілі, калі мы мінулі Навагродзкую. Вазак паказаў на нешта пугай. Воз перад намі зьяжджаў на тратуар. Кірыл азірнуўся. Я перахіліўся направа. На скрыжаваньні зь Ерусалімскімі алеямі стаялі два паліцыянты, пры дапамозе сьвісткоў і крыку зганяючы рух зь сярэдзіны вуліцы — над брукам якраз перамарожваўся люты.

На некалькі хілінаў мы завязьлі ў выкліканым ім заторы. Звычайна лютыя перамяшчаюцца па-над дахамі, у гарадах толькі зрэдку сыходзячы да зямлі. Нават на такой адлегласьці мне здавалася, што я адчуваю хвалі холаду, якія наплывалі ад яго. Я задрыжаў і мімаволі ўціснуў галаву ў каўнер кажуха. Чыноўнікі Міністэрыі Зімы пераглянуліся. Іван зірнуў на гадзіньнік. Па другі бок вуліцы, за слупам з аб’явамі, абклееным афішамі з рэклямай баруканьня ў цырку на Акульніку, па-ангельску адзеты мужчына расстаўляў старасьвецкі фотаапарат, каб зрабіць здымак лютаму; здымак, найбольш верагодна, канфіскуюць людзі зь Мядовай, і ён не пакажацца ў газэце. Іван і Кірыл не прысьвяцілі фатографу ні каліва ўвагі.

Люты быў асабліва жвавы, да змроку ён павінен пасьпець перайсьці на другі бок Маршалкоўскай, за ноч ён уздымецца над дахамі, да пятніцы дойдзе да гняздоўя над кінатэатрам. Калі летась марозьнік пераходзіў з Прагі да Замка па Александрыйскім мосьце, мост закрылі на амаль два месяцы. А вось гэты гляцыюш — пачакаць усяго хвілін пятнаццаць, і я, мабыць, мог бы згледзець яго рух, як перамарожваецца зь месца на месца, перасоўваецца ў лёдзе, лёдам, ад лёду да лёду, як лопае за ім адна, потым другая крыштальная нітка і паволі абсыпаецца сіне-белае крышыва, хвіліна, кштр, дзьве хвіліны, кштр, вецер падхопліваў разам са сьнегам усе лягчэйшыя крышынкі, але большасьць умярзала ў чорную гладкую пласьцінку, у якую замярзала вулічная гразь, лёд лёду; і гэтая сьцежка шурпатай мерзаці як сьлед сьлімакавай сьлізі цягнулася некалькі дзясяткаў мэтраў на ўсход ад Ерусалімскіх Алеяў, і па тратуары, і па франтоне гатэля. Астатняе ўжо аддзяўблі зімоўнікі або само адмерзла; учора папоўдні тэрмамэтар у Шніцэра паказваў пяць градусаў вышэй нуля.

Радыё Свабода, студзень 2010