Калі нараджаецца літаратура, на самым пачатку зьяўляюцца вершы. Не іначай было і з нараджэньнем беларускай літаратуры на Падляшшы пасьля Другой сусьветнай вайны. Спачатку зьявіліся паэты. А з празаікамі доўгі час была няўвязка. Адзіным сапраўдным празаікам сярод беларусаў ажно да канца камуністычнай Польшчы лічыўся Сакрат Яновіч. Потым, у 1990-х, вартую ўвагі прозу па-беларуску сталі пісаць Міра Лукша і Міхась Андрасюк з малодшага пісьменьніцкага пакаленьня. Сёньня Лукша і Андрасюк — ужо старэйшае пакаленьне, а малодшага, прынамсі што тычыцца прозы, сярод падляскіх беларусаў не відаць. Пра спадчыну Сакрата Яновіча мне ўжо даводзілася пісаць нейкі час таму. Нядаўна я напісаў і пра прозу Міхася Андрасюка. А сёньня хачу прыгадаць пяць паэтычных зборнікаў пяці падляскіх паэтаў, якія мне падаюцца найбольш паказальнымі і вартаснымі для беларускай літаратуры ў Польшчы.


1. Алесь Барскі, «Жнівень слоў», 1967.

Алесь Барскі (літаратурны псэўданім Аляксандра Баршчэўскага) — адзіны беларускі паэт у Польшчы, які даводзіў прыхільніц паэтычнага слова да стану паэтычнага экстазу. На ўласныя вочы я гэтага ні разу ня бачыў, але столькі разоў чуў расповеды пра тое, як беларусачкі-ліцэісткі трымцелі і млелі на аўтарскіх сустрэчах з Алесем Барскім, што ўрэшце сам цьвёрда ў гэта паверыў. «Жнівень слоў» з 1967 году — па сутнасьці, першы паэтычны зборнік з Падляшша, які ня сорамна паказаць нашым суродзічам у РБ і сёньня. У гэтай паэтычнай паводцы — у зборніку больш за паўтары сотні вершаў — ёсьць жменя такіх, якія файна чытаюцца і праз паўстагодзьдзя пасьля іх напісаньня, падкупляючы сьвежасьцю, фармальнай раскаванасьцю і, так сказаць, спантанным антыінтэлектуалізмам. Вось, прыкладам, верш з самага пачатку:

Народнасьць з мадэрнам
сварыцца ня мусяць —
ў паэзіі месца хапае.
Тут стылі, як ветры
ў лугах Беларусі,
ад краю
да краю шугаюць.
Выбірай сабе стыль,
выбірай сабе крылы:
адно крыло —
вершы у рыфмах закованы,
другое — мадэрнам распушчаны,
як птушкі вольныя ў пушчы.
Растуць ва мне словы,
як зерне ў калосьсі,
ссыпаюцца ціха ў чырвоную восень.

Алесь Барскі працягваў пісаць у падобным стылі і тады, калі яму было 40 і 50 гадоў, але пазьней чары зь ягонай паэзіі кудысьці выпарыліся. Нельга, мабыць, увесь час быць безадказна маладым і шматслоўным. У сталым веку паэту трэба яшчэ думка і стрыманасьць. Але гэта не дакор з майго боку. Некаторыя кажуць, што кожны паэт насамрэч пакідае пасьля сябе ня болей за пяць-шэсьць вершаў, вартых увагі наступных пакаленьняў. Калі так, дык я думаю, што ўсе такія вершы Алеся Барскага можна знайсьці якраз у ягоным «Жніўні слоў». Магчыма, гэта адзін зь іх:

Чаму я тут,
а дрэва там,
я ў пыле,
а яно ў блакіце?
Тут шчасьце
можа толькі быць
дадаткам да бяды
і больш нічога,
таму шкада,
шкада да сьлёз
былога.


2. Ян Чыквін, «Крэйдавае кола», 2002.

Паэт Ян Чыквін — як добрае віно: чым старэйшы, тым лепшы. «Крэйдавае кола» — ягоны сёмы і, калі я не памыляюся, пакуль што апошні зборнік вершаў. Ён, па-мойму, лепшы за ўсе папярэднія. Вось першы верш у зборніку, які няблага ўводзіць у атмасфэру Чыквінавай паэзіі:

Серабрыцца лісьце бярозы
Пад шаўковым ветрыкам жніўня.
Замыкаецца кола лёсу,
Замяняецца кроў у вадзіцу.

Захлынаецца тайнаю сэрца.
А што сэрца! Й душа халоне.
Нідзе не ўцячы, хоць ірвесься
З палону ў абдымкі іншай пагоні.

Ніхто не заве. І ня будзе клікаць —
Як срэбны вецер кліча бярозы!
Жыцьцём здарылася быць невялікім
Як бы ў прамежку чужога лёсу.

Ян Чыквін пачаў свой творчы шлях як паэт думкі і рэфлексіі, але зь цягам часу штораз больш аддаляўся ад інтэлектуалізму і падыходзіў да залатой сярэдзіны, у якой думка і рэфлексія шыфраваліся і ахутваліся празрыстымі, чыстымі — так і хочацца тут сказаць: клясычнымі — вобразамі падляскай прыроды і рэчаіснасьці. Ян Чыквін з усіх беларускіх паэтаў у Польшчы — найбольш адказны за словы. Піша ён асьцярожна і ашчадна. І гэтыя адказныя асьцярожнасьць ды ашчаднасьць часам нараджаюць сапраўдныя пэрліны:

Даўно нежывы бацька полем ідзе.
Ён арэ.
Ён і плуг.
Ён і скіба ральлі, і зерне,
І водсьвет далёкага раю.
Вочы, якімі ён глядзіць на сьвет,
Тыя самыя вочы, што яго сузіраюць.
Аўсу бацька ўзяў у радно
Ды сее той бок, дзе вечнасьць даўно.


3. Надзея Артымовіч, «Сэзон у белых пэйзажах», 1990.

Паэзія Надзеі Артымовіч адрозьніваецца ад сучаснай ёй беларускай вершатворчасьці ня менш, чым карціны Джорджа дэ Кірыка адрозьніваюцца ад карцін Міхаіла Савіцкага. Або, яшчэ іначай — ня менш, чым проза Франца Кафкі адрозьніваецца ад прозы Івана Мележа. Цяжка адназначна вырашыць, на якой глебе ўзрасталі яе незвычайныя вершы, але ж напэўна не на той, на якой узрасталі і ўзрастаюць вершы ў Беларусі. Надзея Артымовіч — «падляскі Янка Юхнавец», нехта настолькі арыгінальны і непаўторны, што ключы да яе паэзіі мы будзем падбіраць яшчэ доўгія гады.

берагамі неспакою ўваходжу ў бязвокі гушчар
на небе расплываецца пах азёрнай пасьцелі
поўнач кідае хараство на цяжкую расу
шукаю цябе парой залатых паміраючых пяскоў
клічу жывы вецер у цёмным шуме зраненага лесу
гляджу на разьбітыя вазы сярод чужых каляін
і вось Ты — мой сон у баязьлівых руках
кранае сталы цішыні пад уваскрэслымі дажджамі
мы побач — плывем у хворым подыху кароткага сьвятла
на малых параходах згасае наша песьня

— пэйзаж родзіцца ў трэцім маўчаньні

Вось прыклад тых неспакойных краявідаў, у якіх жыве ўяўленьне паэткі зь Бельску — гораду, які, як яна напісала ў іншым вершы са зборніка «Сэзон у белых пэйзажах», зьяўляецца для яе «іконай малітвай сном жыцьцём». Сьвет-сон Надзеі Артымовіч — гэта нешта на ўскраіне невымоўнай катастрофы, на ўскраіне мэтафізычнага жаху, ня мяжы зь Іншым. Магчыма, ня варта шукаць рацыяналізацыі яе трывожных радкоў, як гэта памкнуўся зрабіць Алесь Разанаў у кніжыцы «Дзьверы» з 1994 году, у якой, побач зь вершамі Артымовіч, зьмешчаныя ягоныя паэтычна-філязофскія камэнтары да іх. Кожны камэнтар, нават разанаўскі, непазьбежна нешта спрашчае, падганяе пад шаблён, спрабуе прыбіць трапяткое цела верша да крыжа інтэрпрэтацыі. А верш Артымовіч — ён яшчэ і крыж, і сам акт укрыжаваньня:

разглядаюся
пульсуюць вуліцы
сьвятло ў сутаргах
непатрэбнасьць у маіх руках
у мяне
няпрошаныя нявыйграныя дні
і мой голас дзікі
таксама непатрэбны
пяскі ляцяць у даль
зоры ў пажарах

рака нясе мяне ў вір...

Калі ў 1990 годзе я дапамагаў Надзеі скласьці гэты зборнік, мы поўзалі на каленях у яе кватэры ў Бельску — дзе яна па ўсёй падлозе параскідвала свае тэксты на белых аркушах паперы — вылоўлівалі той ці іншы верш і чыталі яго ўголас, спрабуючы ўхапіць рэха ад белых сьценаў і забеленай падлогі. Загаловак для яе зборніка зьявіўся сам сабою...


4. Міра Лукша, «Ёсьць», 1994.

Калі Міра Лукша папрасіла мяне скласьці і адрэдагаваць гэты паэтычны зборнік, я быў далёкі ад захапленьня. Вершы і апавяданьні, якія Міра публікавала да таго часу ў «Ніве», дзе мы батрачылі журналістамі, былі не з маёй чытацкай парафіі — пра наш вясковы апакаліпсіс ды нашых алькаголікаў, пра прыроду, сум з журбою ды іншую эфэмэрыю. Я адразу папярэдзіў, што як мінімум палову сьпісанай паперы, якую яна мне ўручыла, я напэўна выкіну ў сьмецьце. Так я і зрабіў, але калі стаў чытаць другую палову — ахнуў. Там было нешта, real things:

Чуйныя рэчы з абвостраным слыхам
Моўчкі сукаюць ніць выпадковасьці.
Крэсла здранцьвелую ножку прастуе.
Стол ад абразы сьцяўся сукамі.
Пячорным дыхам склеп адрыгнуўся.
Мяса з зубоў калупае відэлец.
Парог абціраецца з пылу абутку.

Ідзі ад рэчаў, бо выйдуць самі.
Выйдуць з імёнаў, як з краявіду.

Гэты верш носіць загаловак «Рэчы непаспалітыя». А за ім у зборніку ідуць кароценькія вершыкі з такімі назвамі, як «гузік», «конік», «крэсла», «бутэлька»... Гэта быў аповед пра Іншы Сьвет, у які нам не дадзена пранікнуць; аповед пра Рэчы, то бок, пра адзіную форму вечнасьці ў гэтым жыцьці, да якой мы можам зьлёгку дакрануцца...

рэч жыве
ў сваёй вечнасьці
а не ў тваім слове

— напісала Міра Лукша, і як было зь ёю не пагадзіцца? Я ахаў і ахаў...

Карацей, у нас атрымаўся вельмі малааб’ёмны, малатыражны і малавядомы зборнік, які павінен быў стаць настольным чытаньнем кожнага беларускага паэта-пачаткоўца і паэта-канчаткоўца, ня кажучы пра літаратурнага крытыка. Калі так ня сталася, дык віна тут не на нашым падляскім баку, сябры...


5. Зоя Сачко, «Шчэ одна вэсна», 1995.

Адзін з найлепшых зборнікаў беларускай паэзіі ў Польшчы ўзьнік на падляскай гаворцы вёскі Волька (Vôlka) каля Бельску, у якой нарадзілася Зоя (Зося) Сачко — асоба настолькі загадкавая (ці, можа, сьціплая), што ў інтэрнэце наўрад ці знойдзецца хоць адна яе фатаграфія, ня кажучы ўжо пра артыкул у Вікіпэдыі ці хоць бы нейкую анатацыю зь біяграфічнымі зьвесткамі. Тут я адсканаваў тэхнічна не найлепшую рэпрадукцыю фоткі паэткі, якая адшукалася ў яе зборніку «Над днём похіляна» з 1991 году.

Пра тое, што на Беласточчыне ўзьнікае паэзія на падляскай мове, у Беларусі, мабыць, і ня ведаюць. Сарамлівая тэма, відаць — як для беларускіх журналістаў у Беластоку, так і ў Менску. Чаму?

Згаданы зборнік «Над днём похіляна» — гэта экзыстэнцыяльны аповед пра жаночае жыцьцё ў невялікім падляскім гарадку, у якім лірычная гераіня спрабуе змагацца са сваім лёсам, не губляючы тоненькай нітачкі сэнсу. Гэта паэзія буднага дня, са шчымлівай правінцыйнай інтанацыяй, якой са сьвечкай шукаць у вершах made in the Republic of Belarus.

А вось «Шчэ одна вэсна» — гэта элегія на сьмерць нашай падляскай вёскі, непаўторнай, паўразваленай, паўпустой. Вершы, большасьць якіх паэтка напісала пасьля сьмерці бацькі, спрабуюць паскладаць мазаіку з аскялепкаў колішняга раю, у якім цяпер «цені гуляюць у карты ў самы поўдзень»:

Na nasiênie zemla žde
vinkam by cvisti v horôdciach
kôlko soku v starôj berozi
— napojit puv mertvoho seła
ptaški pryletiat
naładiat hniêzda
tiêni vsiadutsia na łavočkach
v samo południe
rozkinut karty

У Вольцы, гэтым незваротна страчаным і апусьцелым раі, цяпер ужо няма каму «пільнаваць дажджу» і «выглядваць надвор’я»:

Jak zacvite v siôm rokovi bez
— Tato Tato —
jak vže ne bačat joho
Vašy očy
prydetsia i nam
divitisia ne tak
a vinohrad na našuj chati
my ž joho razom dohledali
horod zasadim šče
no bude pusto
nichto došču nam ne vpilnuje
pohodu vyhledati nema komu

Ды ўсё ж зборнік не пакідае па сабе ні пачуцьця безвыходнасьці, ні адчаю ці тугі па прамінулым сьвеце. Наш сьвет сваё аджыў, але засталася песьня:

Vsio skazane
i znaješ jak žyti:
v spekotu vodu čerpajut
v syroje liêto vyhledajut soncia
idi prosto v deń
projdi nezamiêtno
chaj lepi piêsnia zvučyt
a muzykanta ne znajut

У Вольцы каля Бельску нарадзілася ня толькі паэтка Зоя Сачко, але і Міхал Баброўскі, найвыдатнейшы беларускі славіст ХІХ стагодзьдзя. Усё павярнулася ня так і блага, калі добра падумаць...