Як доўга жыве кніга? 5, 10, 50 гадоў? Зь Вікіпэдыі можна даведацца, што ў Вялікабрытаніі ў 2011 годзе апублікавалі 150 тысяч назваў кніг, а ў Францыі — 42 тысячы. У Расеі ў 2012 годзе — 112 тысяч назваў, а ў Беларусі ў 2009 — амаль 13 тысяч. Незалежна ад таго, якога роду былі гэтыя кнігі, можна з упэўненасьцю прагназаваць, што як мінімум 90% зь іх ніколі ня будуць узноўленыя. Кнігі, якія перавыдаюцца і чытаюцца пакаленьнямі штораз новых чытачоў — даволі рэдкія, як, не раўнуючы, чатырохлістая канюшына.

Пераважная большасьць кніг мастацкай літаратуры пасьля аднаго сэзону зьнікае з чытацкіх даляглядаў або, паводле мэтафары моднага гішпанскага пісьменьніка Карласа Луіса Сафона, ідзе спачыць на «могільніку забытых кніжак» (el cementerio de los libros olvidados). Сёньня мне захацелася азірнуцца і паглядзець, што засталося ў маёй памяці ад кніжак, якія выйшлі паўстагодзьдзя таму. Якая тады была літаратура? Ці можа яна быць цікавай яшчэ і сёньняшняму чытачу?

Недзе каля 1963 году я толькі пачынаў чытаць, і бацька тады купіў мне першыя мае кніжкі, у кнігарні ў Бельску на Беласточчыне. Мабыць, у той час беларускіх кніжак там не было (як і сёньня), а таму бацька купіў тры кніжкі на расейскай мове: «Судьбу человека» М. Шолахава, дзьве паэмкі С. Міхалкова пра «дядю Стёпу» пад адной вокладкай і нейкі дэтэктыў пра подзьвігі савецкай міліцыі пад назвай «Выстрел в переулке». (Тады ў нашай сям’і само сабой разумелася, што бацьку не магла прыйсьці ў галаву і думка, каб купіць выданьні на польскай мове.) Дэтэктыва я ніколі не прачытаў і ня ведаю, што за міліцыянэры яго напісалі; Шолахава я прачытаў разам з бацькамі ў зімовыя вечары на падляскім хутары; паэмкі Міхалкова я адолеў з дапамогай маці, завучыўшы пры нагодзе адну зь іх на памяць. Гэтых сваіх першых кніжак я не зьбіраюся перачытваць, але вось тыя, пра якія хачу напісаць ніжэй, можна было б перачытаць. Магчыма, некалі так і зраблю. Усе яны ўпершыню зьявіліся ў 1963 годзе.


1. П’ер Буль, «Плянэта малпаў» (Pierre Boulle, «La Planète des singes»).

Быў час, у ліцэі і ў пачатку ўнівэрсытэцкіх гадоў, калі я пачытваў навуковую фантастыку, наогул польскую (Станіслаў Лем, Адам Снэрг-Вісьнеўскі) ды некаторых амэрыканцаў у польскіх перакладах. П’ер Буль (1912-1994) — адзін зь нешматлікіх аўтараў-фантастаў з-паза абшару польскай і ангельскай моваў, кнігу якога мне захацелася ўзяць у рукі. Хутчэй за ўсё, цікавасьць была выкліканая неблагой кінэматаграфічнай адаптацыяй гэтага раману, у якой галоўныя «чалавечыя» ролі выконвалі Чарлтан Гестан і Лінда Гарысан. Потым амэрыканцы зьнялі яшчэ пяць ці шэсьць фільмаў «у працяг», але гэтыя карціны ўжо не выклікалі такога ажыятажу, як той першы фільм з 1968 году.

У кнізе Буля — вельмі ўдалая сюжэтная ідэя. На адной далёкай плянэце, якая нагадвае Зямлю, чалавечыя істоты пабудавалі высокатэхналягічнае грамадзтва і зьняволілі малпаў дзеля выконваньня чорнай працы. З часам людзі сталі штораз больш залежаць ад малпаў, пакуль нарэшце не ператварыліся ў гультаяватых дэгенэратаў, супраць якіх малпы збунтаваліся і ўзялі над імі верх. Людзі на той плянэце зноў апынуліся ў прымітыўным, паўзьвярыным стане. Тыпалягічна падобная ідэя лягла ў аснову сюжэту самага магутнага навуковага-фантастычна фільму апошняга часу — «Матрыцы» — праўда? Чалавек ня любіць прызнаваць, што ён, магчыма, ня самае дасканалае тварэньне ў ланцугу эвалюцыі. А таму гісторыя, у якой распавядаюць пра яго змаганьне за вяртаньне свайго вярхоўнага статусу, заўсёды можа разьлічваць на наша зацікаўленьне.

«Плянэта малпаў», як я разумею — літаратурная клясыка, прынамсі што тычыцца тае часткі літаратурнага працэсу, якая мае этыкетку «навуковая фантастыка». Нягледзячы на тое, што ў кнізе ня згадваюцца ні лэптопы, ні смартфоны, кожны сучасны аматар літаратуры гэткага роду ня можа яе абмінуць. Інакш кажучы, кніга П’ера Буля яшчэ не састарэла.


2. Хуліё Картасар, «Гульня ў клясы» (Julio Cortázar, «Rayuela»).

Гэта адна з тых кнігаў, якія раскручвалі «boom» лацінаамэрыканскай літаратуры ў Эўропе ў 1960-х і 1970-х. Хуліё Картасар (1914-1984) належыць да чацьвёркі волатаў аргентынскай літаратуры ХХ стагодзьдзя, побач з Хорхэ Луісам Борхесам (1899-1986), Адольфам Біёй Касарэсам (1914-1999) і Эрнэстам Сабатам (1911-2011). А «Гульня ў клясы» — ягоная найбольш вядомая кніга, якую тыя, хто здолеў яе прачытаць, наогул лічаць культавай.

Прачытаць «Гульню ў клясы» — нялёгкая справа, як мінімум зь дзьвюх прычынаў. У кніжцы няма сюжэту ў традыцыйным яго разуменьні. Нічога нідзе не пачынаецца і не канчаецца, калі можна так сказаць. Першая частка кнігі, якая называецца «З таго боку», у мазаічных эпізодах паказвае жыцьцё аргентынскага інтэлектуала Арасіё Алівэйры ў Парыжы недзе ў 1950-х, калі ён сустракаецца зь іншымі інтэлектуаламі, абмяркоўвае зь імі ўсялякую філязафічна-літаратурную эфэмэрыю, выпівае, слухае джаз і падтрымлівае любоўную сувязь з Магай, яшчэ адной лацінаамэрыканскай эмігранткай. Другая частка, пад назвай «З гэтага боку», паказвае эпізоды жыцьця Арасіё пасьля яго вяртаньня ў Буэнас-Айрэс або, лепш сказаць, мазаіку фантасмагорыі, у якую туга па страчанай у Парыжы каханай ператварыла ягонае жыцьцё. Ёсьць яшчэ і трэцяя частка, «З абодвух бакоў» — яна ўяўляе сабою «дадатковыя разьдзелы», якія аўтар рэкамэндуе або праігнараваць (для традыцыйных чытачоў), або чытаць з разьдзеламі першай і другой часткі паводле адмысловага пляну, зьмешчанага на пачатку кнігі (жанр гэтай кнігі можна прыблізна вызначыць як «раман», але абавязкова з дадатковым азначэньнем, напрыклад «нетыповы» або «экспэрымэнтальны»). Іначай кажучы, «Гульня ў клясы» — гэта, як мінімум, дзьве кнігі, хоць назваць іх рознымі кнігамі язык не паварочваецца. Помню, што я прачытаў «Гульню ў клясы» традыцыйна, ад пачатку да канца, не паслухаўшы парады аўтара, каб ісьці сьледам за ягоным ланцужком разьдзелаў, які ён паставіў ва ўводзінах да свае кнігі. Магчыма, калі стану яе перачытваць, паспрабую чытаць і «скокам-бокам», як прапануе пісьменьнік.

Ды ўсё гэта, мабыць, ня так і важна — як чытаць «Гульню ў клясы». Па-мойму, можна пачаць чытаць гэтую кнігу ад любога месца, каб пасьля ўсяго некалькіх старонак пранікнуцца яе наркатычнай атмасфэрай і «падсесьці» на Картасара дазваньня. «Каторы ўжо раз я ўстанавіў фальшывы парадак, які толькі прыкрывае хаос, зрабіў выгляд, што нібыта акунуўся ў глыбіню жыцьця, а насамрэч толькі кранаюся наском нагі паверхні яго цёмных водаў», — так Арасіё разважае пра сваё жыцьцё, у якім ён не знаходзіць ні сапраўднай айчыны, ні сталага занятку, ні трывалага каханьня. А пра Магу яму думаецца такое: «А што ў яе ў галаве? Вецер або кукурузныя ласункі, у кожным разе, нешта, што дрэнна засвойваецца. Яе пункт апоры не ў галаве». Ды ўсё ж, як аказваецца, яму, інтэлектуалу, няма ніякага жыцьця бяз «дурнічкі» Магі. «Мая каханая, я тужу па табе, табой баліць мая скура, табой баліць мне горла, я ўдыхаю паветра — і пустка запаўняе мне грудзі, таму што там ужо няма цябе».

«Гульня ў клясы» — гісторыя пра жыцьцё без палітычнага, сацыяльнага ці ідэалягічнага кантэксту. Гэта гісторыя пра жыцьцё без таго, што мы наогул называем аб’ектыўнай «рэальнасьцю» або «рэчаіснасьцю». Гэта чыстая літаратура, не абцяжараная ніякімі дадатковымі заданьнямі. Таму, як здаецца, яна яшчэ доўга будзе перавыдавацца і чытацца ў розных краінах і розных палітычных і сацыяльных кантэкстах. «Яго кніга — адкрытая правакацыя, як усё на сьвеце, што хоць нечага вартае», — кажа адзін з пэрсанажаў «Гульні ў клясы». Вось менавіта таму.


3. Гюнтэр Грас, «Сабачыя гады» (Günter Grass, «Hundejahre»).

«Сабачыя гады» — заключная частка славутай «Гданьскай трылёгіі» Гюнтэра Граса (нар. 1927), нямецкага ляўрэата Нобэлеўскай прэміі 1999 году. Дзьве ранейшыя кнігі трылёгіі — «Бляшаны барабан» (1959) і «Кот і мыш» (1961). Дзьве першыя кнігі больш цэльныя кампазыцыйна — аповед у іх вядзецца з гледзішча аднаго апавядальніка. «Сабачыя гады» — эпічнае палатно, якое прадстаўляе нямецкую гісторыю ад заканчэньня Першай сусьветнай вайны да пачатку 1960-х — падзеленае на тры часткі, і ў кожнай зь іх іншы апавядальнік.

Агульна кажучы, кніжка распавядае гісторыю жыцьця Вальтэра Матэрна («чыстага арыйца») і Эдварда Амзэля (у якога часткова габрэйская кроў) — двух сяброў, якія нарадзіліся ў вусьці Віслы каля Гданьска, на польска-нямецка-кашубскім памежжы. Амзэль ужо ў раньнім дзяцінстве праявіў незвычайны талент — ён стаў праектаваць і вытвараць пудзілы, якімі насяляў навакольныя агароды і палі. Эдвард Амзэль — па-свойму геніяльны мастак, як і Оскар Мацэрат, галоўны герой ды апавядальнік «Бляшанага барабана», які кантактаваў са сьветам выключна пры дапамозе свайго барабана ды віску, здольнага трушчыць шкло. У часе вайны Амзэль сабраў вялікую колькасьць уніформаў штурмавікоў (Штурмавых аддзелаў — ваенізаваных фармаваньняў НСДАП) ды пачаў надзяваць іх на свае пудзілы. Яму нават удалося пераканаць Матэрна, які служыў у штурмавіках, каб той пастаўляў яму ўніформы. Але ішла жорсткая вайна, у якой «чыстыя арыйцы» зьнішчалі габрэяў, і Вальтэр з Эдвардам апынуліся на супрацьлеглых баках барыкады. У нейкі момант Матэрн заявіў уладам аб габрэйскай крыві Амзэля і выбіў яму зубы.

Пасьля вайны Матэрн доўгі час дарэмна шукаў Амзэля і, адчуваючы віну за сваё нацысцкае мінулае, помсьціў былым нацыстам у Заходняй Нямеччыне, апладняючы іхных жонак і дачок ды пры нагодзе заражаючы іх сваімі вэнэрычнымі хваробамі. У пошуках Амзэля Матэрну неадчэпна спадарожнічаў Прынц, некалі ўлюбёны сабака Гітлера. Матэрн спрабаваў адвязацца ад Прынца і пераехаць у ГДР, але Прынц разам з гуртам пудзілаў дагнаў яго, калі ён ехаў цягніком у Бэрлін. У Бэрліне Матэрн нарэшце сустрэў Амзэля, які пасьля вайны пад зьмененым прозьвішчам наладзіў індустрыяльную вытворчасьць пудзілаў каля Гановэру. Колішнія сябры моцна выпілі з нагоды сустрэчы, распавялі адзін аднаму свае пасьляваенныя гісторыі і нават падпалілі адну бэрлінскую піўнушку.

«Сабачыя гады» — ня менш гратэскная і глыбокая кніга, чым дзьве папярэднія часткі «Гданьскай трылёгіі», але адчуваньне ў мяне такое, што гэтая таўшчэзная таміна, у адрозьненьне ад ня менш тоўстага «Бляшанага барабана» ды нечакана кароткага раману «Кот і мыш», будзе чытацца ўжо толькі самымі зацятымі прыхільнікамі нямецкага пісьменьніка ды студэнтамі нямецкай філялёгіі. «Сабачыя гады» — сюжэтна занадта грувасткая ў параўнаньні з папярэднімі часткамі трылёгіі, а да таго ёй не пашанцавала стаць матэрыялам для кінаадаптацыі, як пашанцавала «Бляшанаму барабану» ў 1979 годзе, калі зьявіўся знакаміты фільм Фолькера Шлёндарфа пад такім загалоўкам.


4. Джон Ле Карэ, «Шпіён, які прыйшоў з холаду» (John Le Carré, «The Spy Who Came In from the Cold»).

Шмат хто, мяне не выключаючы, лічыць гэтую кніжку найлепшым шпіёнскім раманам у сусьветнай літаратуры. Я ў дадатак лічу, што Джон Ле Карэ (нар. 1931) — адзін з трох найлепшых англамоўных пісьменьнікаў сучаснасьці. Я маю на ўвазе пісьменьнікаў высокай літаратуры, а ня толькі аўтараў шпіёнскіх раманаў або кніжак падобнага кшталту. Гэта сапраўды клясны пісьменьнік, які ўжо даўно заслужыў нобэля.

Джон Ле Карэ (сапраўднае прозьвішча: Дэвід Джон Мур Корнуэл) пра жыцьцё шпіёнаў ведае не па чутках. У 1950-х і 1960-х ён служыў афіцэрам у брытанскай контравыведцы і выведцы (МІ5 і МІ6). Пасьля выданьня свайго трэцяга раману — «Шпіёна, які прыйшоў з холаду» — які стаў міжнародным бэстсэлерам, Ле Карэ пакінуў МІ6 і прысьвяціў сваё жыцьцё выключна літаратурнай творчасьці. Сёньня ён аўтар звыш 20 пасьпяховых раманаў, бальшыня зь якіх распавядае пра цёмныя мэханізмы розных сакрэтных службаў і іншых злавесных арганізацый.

Каб хоць збольшага паказаць, на чым палягае адметнасьць Ле Карэ ў літаратуры, я не прыдумаў нічога лепшага, як максымальна коратка распавесьці незвычайна складаны сюжэт «Шпіёна». Ведаю, што з добрымі шпіёнскімі гісторыямі так не паступаюць, але ў выпадку Ле Карэ гэта, па-мойму, будзе найбольш эфэктыўны ход. Ну дык вось:

ГДР-аўская выведка, кіраваная некім па прозьвішчы Мундт, пералавіла і ліквідавала ўсіх брытанскіх агентаў у Бэрліне. Шэфа брытанскай рэзыдэнтуры ў Бэрліне, Алека Лімаса, выклікаюць у офіс МІ6 у Лёндане, дзе яму даюць апошні шанец рэабілітаваць сябе. У сваёй апошняй місіі Лімас мае перадаць нямецкім камуністам матэрыялы і весткі, зь якіх вынікала б, што Мундт — насамрэч падвойны агент, аплачаны брытанцамі (у чым падазрае Мундта ягоны намесьнік, Фільдэр), і такім чынам давесьці да ліквідацыі Мундта ўласнай спэцслужбай.

Лімаса звальняюць з МІ6, ён знаходзіць працу ў нейкай бібліятэцы, пачынае выпіваць і, прынамсі для вонкавых назіральнікаў, сасьлізгвае ў сацыяльную дэгенэрацыю. На гэтым шляху ён сустракае маладую габрэйку, Ліз Голд, якая зьяўляецца сакратаром мясцовай ячэйкі брытанскай камуністычнай партыі. Паміж Лімасам і Голд узьнікае інтымная сувязь. Перад тым, як выканаць найважнейшы крок у сваёй місіі, Лімас папярэджвае Ліз, каб яна яго не шукала, незалежна ад таго, што пра яго пазьней пачуе або прачытае. А сваім таварышам у МІ6 Лімас кажа, каб яны ніякім чынам Ліз не чапалі, бо яна тут ні пры чым.

Паводле пляну МІ6, за няўдалы напад на краму Лімаса саджаюць у турму. Калі ён зь яе выходзіць, на яго ўрэшце выходзіць ГДР-аўская выведка. Лімаса забіраюць ва Ўсходнюю Нямеччыну, дзе ён у размовах з выведчыкамі час ад часу дае інфармацыю, якая сьведчыць пра тое, што брытанцы аплачваюць свайго падвойнага агента ў Бэрліне. Нарэшце зь Лімасам кантактуе Фільдэр, які шукае доказаў здрады Мундта. Тым часам у Лёндане людзі з МІ6 наведваюць Ліз і, бачачы яе сьціплыя матэрыяльныя абставіны, прапануюць ёй фінансавую дапамогу.

У доўгіх размовах зь Фільдэрам Лімасу адкрываецца, што той зьяўляецца камуністычным ідэалістам, якому важная этыка таго, чым ён займаецца ў жыцьці; у той самы час Мундт паўстае перад ім у вобразе брутальнага наёмніка і апартуніста, які да 1945 году быў нацыстам, а потым пайшоў на службу да камуністаў толькі таму, што там былі лютыя антысэміты, як і ён. Лімас набірае перакананьня, што дапамога Фільдэру ў ліквідацыі Мундта — гэта маральна добры ўчынак.

На аснове інфармацыі Лімаса камуністы арыштоўваюць Мундта і склікаюць адмысловы трыбунал, у якім галоўным абвінаваўцам выступае Фільдэр. Але адвакат Мундта выклікае сьведкам Ліз Голд, якую раней запрасілі ў ГДР нібыта на стыпэндыю. Ліз, якая зусім не арыентуецца ў тым, што насамрэч адбываецца, дае паказаньні, якія сьведчаць пра сувязь Лімаса з брытанскай выведкай. Да Лімаса толькі ў гэтым моманце даходзіць, што яго выслалі ў Бэрлін, каб насамрэч скампрамэтаваць і ліквідаваць Фільдэра ды зьняць з Мундта, сапраўды брытанскага агента, усе падазрэньні.

Мундт адвозіць Лімаса з Ліз да Бэрлінскага муру, каб яны перайшлі ў Заходні Бэрлін, але яму цяпер і нявыгадна, і небясьпечна, каб гэтая пара апынулася на Захадзе. Калі Лімас пералазіць праз мур на другі бок, усходненямецкія памежнікі нібыта высочваюць гэтае нелегальнае перасячэньне мяжы і расстрэльваюць Ліз, якая чакае сваёй чаргі. Лімас пералазіць назад, на ўсходні бок, каб атрымаць і сваю кулю.

Першае выданьне кнігі Ле Карэ выйшла з пахвалой Грэма Грына на супэрвокладцы: «Гэта найлепшая шпіёнская гісторыя, якую я калі-колечы чытаў». Чытачы таксама ацанілі майстэрства Ле Карэ, і кніга стала шумным бэстсэлерам, які катапультаваў пісьменьніка ў статус літаратурнай знакамітасьці. У пачатку 1960-х раман «Шпіён, які вярнуўся з холаду» ацэньваўся таксама і праз кантраст з надзвычай тады папулярнымі шпіёнскімі раманамі Іэна Флемінга пра брытанскага супэрагента 007 Джэймса Бонда (тады якраз пачалі круціць фільмы пра Бонда), дзе шпіянаж быў прадстаўлены як гламурны занятак у абставінах, у якіх усім ясна, дзе нягоднікі і мярзотнікі, а дзе героі і збаўцы сьвету. Кніжка Ле Карэ, знаўцы шпіёнскай тэмы «зь сярэдзіны», паказала, што насамрэч у шпіянажы справы больш складаныя і, так бы мовіць, зусім негламурныя.

Сёньня, калі адны лічаць Эдварда Сноўдэна звычайным здраднікам, а іншыя бачаць яго кандыдатам на Нобэлеўскую прэмію, мы, хутчэй за ўсё, прызнаем рацыю Ле Карэ, а не Флемінгу і фільмам пра Бонда.


5. Янка Брыль, «Птушкі і гнёзды».

Гэтая кніга магла б стаць беларускім адпаведнікам «Выхаваньня пачуцьцяў» Флябэра. Але ня стала, таму што, так бы мовіць, не магла стаць.

У Янкі Брыля была адметная біяграфія, на якой ён пабудаваў гэты свой тоўсты раман, адзіны ў пісьменьніцкай кар’еры. Нарадзіўся Брыль у 1917 у Адэсе; ягоная сям’я пераехала ў Заходнюю Беларусь, на Наваградчыну, калі будучаму беларускаму пісьменьніку-клясыку было пяць гадоў; у Польшчы Брыль закончыў сямігодку, потым спрабаваў вучыцца ў гімназіі; у 1939 быў прызваны ў польскае войска, служыў у марской пяхоце; трапіў у нямецкі палон каля Гдыні ў верасьні 1939; у 1941 годзе уцёк у Беларусь, дзе далучыўся да савецкіх партызанаў. Ягонае пасьляваеннае жыцьцё — гэта шмат у чым узорны шлях савецкага пісьменьніка ў клясыкі: у 1952 Брыль атрымаў Сталінскую літаратурную прэмію, потым Дзяржаўную прэмію БССР, потым тытул народнага пісьменьніка. Зразумела, пры ўсім пры гэтым Брыль быў і савецкім народным дэпутатам, і рэдактарам адпаведных савецкіх часопісаў ды сакратаром адпаведных савецкіх арганізацый, і наогул савецкім чалавекам да мозгу касьцей. Ну але гэта толькі так, дробязі побыту...

Для пісьменьніка, безумоўна — найважнейшыя ягоныя творы, а не мэдалі, ордэны і тытулы. «Птушкі і гнёзды» — opus magnum Брыля — распавядае пра лёс Алеся Руневіча, маладога хлопца з Заходняй Беларусі, які прынамсі ў асноўных пунктах сваёй біяграфіі дакладна паўтарае жыцьцёвыя пэрыпэтыі аўтара. Кніжка заканчваецца ў момант, калі Алесь уцякае з палону ў глыбіні Нямеччыны ў Беларусь пад нямецкай акупацыяй і далучаецца да савецкіх партызанаў на Наваградчыне. Цяперашні час у рамане — гэта пэрыяд нямецкага-палону 1939-1941 гг. Але ў шматлікіх лірычных рэтраспэкцыях пісьменьнік прадстаўляе эпізоды зь юнацтва і маладосьці Алеся ў даваеннай Польшчы ці нават з раньняга дзяцінства над Чорным морам.

Як я адзначыў, з такой біяграфіяй за плячыма ў аўтара мог бы атрымацца харошы раман пра «выхаваньне пачуцьцяў» маладога беларуса, які да войска і палону так і не спазнаў каханьня і не атрымаў ніякага сэксуальнага досьведу, ад чаго Руневіч, як і кожны малады мужчына ў ягоным узросьце, падсьвядома і сьвядома пакутуе, гледзячы на распусных немак і цнатлівых славянак у нямецкіх краявідах. Праблема аднак у тым, што Янку Брылю конча трэба было прадставіць у сваёй найважнейшай кнізе «выхаваньне пачуцьцяў» Руневіча да Савецкага Саюзу ды да камуністычнай ідэалёгіі. І ўся кніжка, калі можна так выказацца, прасьмярдзела гэтымі савецка-камуністычнымі пачуцьцямі настолькі, што чытачу не чуваць ні каліва ніякіх іншых водараў. Як кажуць, лыжка дзёгцю псуе бочку мёду. А ў сваю бочку Янка Брыль уліў некалькі вёдраў ідэалягічна выверанага дзёгцю.

Шмат хто, у тым ліку і я грэшны, гатовы без аніякіх умоваў выбачыць беларускім савецкім пісьменьнікам палітычны канфармізм і маральную бесхрыбетнасьць у савецкую эпоху толькі за тое, што яны пісалі па-беларуску. Як-ніяк, ратавалі ж мову, а таму чорт бяры ўсе тыя вершыкі пра ленінаў і апавяданьні пра калгасныя пэрспэктывы. Аднак я далей за гэта не магу пайсьці і не выбачаю нікому з савецкіх пісьменьнікаў літаратурнага фальшу і ідэалягічнай зацыкленасьці, якая прадстаўляла жыцьцё не такім, якім яно бачылася пісьменьніку, а такім, як хацелі бачыць яго іншыя. «Птушкі і гнёзды» — хрэстаматыйны прыклад такога вымушанага, сфальшаванага бачаньня.

Недзе ў сярэдзіне 1990-х я колькі хвілін паразмаўляў зь Янкам Брылём у Менску. Сам факт размовы мне запомніўся, бо была гэта мая першая і апошняя размова пра літаратуру з жывым савецкім клясыкам. Я спытаў Брыля пра сапраўдныя прычыны, дзеля якіх Руневіч так ірваўся ў Савецкі Саюз, у чужую яму краіну, зь іншай чужой краіны, Нямеччыны. То бок, у падтэксьце майго пытаньня быў выразны сумнеў у шчырасьці літаратурнага вобразу Руневіча... Пісьменьнік адказаў мне нешта трафарэтнае, накшталт — вам, маладым, лёгка сёньня асуджаць камунізм і Савецкі Саюз, калі яны ўжо памерлі, але тады мы ня думалі такім чынам — сэрца цягнула нас да родных ніў і краявідаў, да радзімы...

Ну дык трэба было і напісаць толькі пра тое, да чаго цягнула сэрца... А ідэалягічныя ланцугі, у якія потым тое сэрца закавалі, зьняць, хоць бы на момант, калі не ў жыцьці, то ў літаратуры, якая наогул трывае даўжэй за жыцьцё.

Упершыню апублікавана на сайце Радыё Свабода.