* * * * *

Упершыню пра Аготу Крыстаф (Agota Kristof, 1935-2011) я пачуў у 2007 годзе, калі мы з братам толькі што адкрылі сайт Svoja.org для нармалізацыі правапісу падляскай мовы. Наша знаёмая падляшучка з Манрэалю, Ася Кандрацюк (родам зь вёскі Kutłôvka ў Нарваўскай гміне), нечакана прыслала нам свой пераклад п’есы нейкай цёткі зь дзівотным прозьвішчам Агота Крыстаф. Нечаканасьцяў была цэлая прыгаршня: Агота Крыстаф аказалася мадзяркай, якая ў 1956 годзе эмігравала з мужам у Швайцарыю; яна пісала на францускай мове, якой навучылася ўжо ў цалкам дарослым узросьце ў эміграцыі, дзе цяжка працавала на фабрыцы; яна пісала настолькі добра, што здабыла сабе міжнародную вядомасьць і па-за франкамоўнай чытацкай зонай; Ася пераклала Аготу Крыстаф на гаворку сваёй роднай Катлоўкі, якая крыху адрозьніваецца ад падляскага літартурнага стандарту (у Катлоўцы часткова дзекаюць і цекаюць); Асін пераклад аказаўся настолькі файны, што мы з братам неўзабаве паставілі яго на сайт, пакінуўшы нават несыстэмнае для падляскай мовы “у кароткае” (ǔ) з Катлоўкі (інакш кажучы, на золаку правапіснай кадыфікацыі падляскай мовы зьявілася і кадыфікаваная вэрсія яе дыялекту – ласінскага, бо Катлоўка належыць да парафіі ў Ласінцы, у якой, на падляскім фанэтычна-лексычным субстраце, выступае якраз тое частковае ліцьвінскае дзеканьне зь цеканьнем).

П’еса Аготы Крыстаф “Šara hodzina abo Ostatni klijent” (L’Heure grise ou le dernier client, 1975) з дадаткам – Асіным перакладам фрагмэнту інтэрвію зь пісьменьніцай, апублікаваным у адной швайцарскай газэце ў 2001 годзе – горда красуецца на старонцы Svoja.org, даказваючы ўсім зацікаўленым, што падляскага моўнага багацьця хапае, каб абслужыць ня толькі ўсе беларускія і ўкраінскія мовы на Падляшшы, але яшчэ і падляскую зь яе чатырма дыялектамі.

Нядаўна мне трапіў у рукі першы раман Аготы Крыстаф, “Le grand cahier” (Вялікі сшытак, 1986), які прынёс ёй міжнародную вядомасьць. Я глынуў гэты раман за некалькі дзён, нягледзячы на тое, што яшчэ час ад часу мусіў заглядваць у слоўнік і, увесь час, лячыцца ад бранхіту.

Раман у незвычайнай стылістычнай манеры распавядае пра лёс братоў-блізьнюкоў пачас вайны ў нейкай бліжэй неакрэсьленай усходнеэўрапейскай краіне. Маці вывозіць іх зь Вялікага гораду, у якім няма чаго есьці, у Малы гарадок, да бабкі. Бабка хлопцаў аказваецца жахотнай, сьмярдзючай і злой качаргой, якая пастанаўляе прывучыць іх да жыцьця, поўнага крывадушнасьці, нястачы і жорсткасьці. Каб выжыць у гэтым сьвеце без матчынага цяпла і ласкі, хлопцы пастанаўляюць загартаваць свой дух і сваё цела да таго, каб без праблемаў перамагаць “боль, сьпякоту, холад, голад – усё, што прыносіць пакуты”. І ўсё, што ім даводзіцца перанесьці і ўбачыць у сьвеце дарослых, яны зь дзіцячай бязьлітаснасьцю і шчырасьцю запісваюць у свой “вялікі сшытак”.

“Le grand cahier” – гэта несэнтымэнтальны адпаведнік “L’éducation sentimentale”. Гэта пяцізоркавая Літаратура.

Ажно ня верыцца цётцы Агоце Крыстаф, калі яна распавядае журналістам пра свой уласны лёс (тут у смакавітым kutłôvskim перакладзе Асі Кандрацюк): “Ja ŭse škodovała, što pošła zamuž u vusimnacceć liêt. Môj muž ne chocieŭ, kob ja studiovała ŭ Budapešci. A koli my perejiêchali ŭ Švajcaryju, to znoŭ tôlko vôn studiovaŭ, ne ja. Što było ciažše: fabryka čy vojna? Vojna miêła menše značenie. Tohdy ja była dziciatom, my miêli mnôho svobody, bo môj baćko ŭsioj čas byŭ na fronci. Z mojimi dvoma bratami my rosli na hulicy. Časom bojaliś, ale ostałoś nam z toho času mnôho dobrych uspominuŭ. Było nam zimno i my byvali hołodny, ale naohuł razom było nam velmi dobre”.

Прачытаўшы “Le grand cahier”, я ня здолеў зацугляць сьвярбячку ў двух указальных пальцах і наляпаў на клявіятуры пераклад аднаго з разьдзелаў раману (“Požar”) на падляскую мову ды адразу паставіў на сайт Svoja.org. А ўсім тым беларускім чытачам, якім Бог ня даў прывілеі жыць нашым сакрэтным падляскім жыцьцём, я яшчэ наляпаў адзін кавалак па-ліцьвінску:

Чужацкі афіцэр

Мы ў садзе займаемся практыкаваньнямі ў нерухомасьці. Горача. Мы ляжым на сьпіне ў ценю грэцкага арэху. Празь лісьце нам відаць неба, аблокі. Лісьце дрэваў нерухомае; аблокі такама падаюцца нерухомымі, але калі глядзець на іх доўга, уважліва, можна ўбачыць, як яны зьмяняюць кшталт і расплываюцца.

Бабка выходзіць з дому. Праходзячы каля нас, яна чапляе нагою пясок і жвір так, што яны ляцяць нам у твар і на нашы целы. Яна мармыча нешта сабе пад нос і ідзе ў вінаграднік на сваю сіесту.

Афіцэр сядзіць на лаўцы пад сваім акном, голы па пас, з заплюшчанымі вачыма, прыхіліўшы галаву да пабеленай сьцяны. Раптам ён падыходзіць да нас, гаворыць нешта, але мы не адказваем і не глядзім на яго. Ён вяртаецца на сваю лаўку.

Потым дзяншчык кажа нам:

– Пан афіцэр хоча, каб вы ісьці гаварыць зь ім.

Мы не адказваем. Ён зноў кажа:

– Вы ўставаць і ісьці. Калі вы не паслухацца, пан афіцэр злосны.

Мы ня рухаемся.

Афіцэр кажа нешта, і дзяншчык уваходзіць у дом. Мы чуем, як ён напявае, прыбіраючы ў пакоі.

Калі сонца кранаецца даху дому каля коміна, мы ўстаем. Мы ідзем да афіцэра і стаем перад ім. Ён кліча дзяншчыка. Мы пытаем:

– Чаго яму трэба?

Афіцэр задае пытаньні, дзяншчык перакладае:

– Пан афіцэр пытацца, чаму вы ня рухацца, чаму маўчаць?

Мы кажам:

– Гэта было наша практыкаваньне ў нерухомасьці.

Дзяншчык зноў перакладае:

– Пан афіцэр кажа, вы два рабіць шмат практыкаваньняў. Іншыя практыкаваньні таксама. Ён бачыць, як вы біць адзін аднаго дзягай.

– Гэта было практыкаваньне ў стрываньні болю.

– Пан афіцэр пытаць, чаму вы рабіць усё гэта?

– Каб прызвычаіцца да болю.

– Ён пытае, вы мець прыемнасьць ад болю?

– Не. Мы хочам толькі ўмець перамагаць боль, сьпякоту, холад, голад – усё, што прыносіць пакуты.

– Пан афіцэр захапляцца. Ён думае, вы незвычайныя.

Афіцэр нешта дадае. Дзяншчык кажа:

– Добра, гэта ўсё. Я павінен ісьці. Вы таксама ісьці, лавіць рыбу.

Але афіцэр прытрымлівае нас за рукі, усьміхаючы і даючы знакі дзяншчыку аддаліцца. Дзяншчык адыходзіць, потым паварочваецца:

– Вы адысьці! Хутка! Ісьці гуляць у гарадок!

Афіцэр глядзіць на яго, і дзяншчык ідзе да весьніц, ад якіх крычыць да нас зноў:

– Пайшлі прэч, вы! Не заставацца! Вы не разумець, прыдуркі?

Урэшце ён адыходзіць. Афіцэр усьміхаецца да нас, вядзе нас у свой пакой. Там ён сядае на ўслон, прыцягвае нас да сябе і саджае на свае калені. Мы абнімаем яго за шыю, мы прыхінаемся да яго валасатых грудзей. Ён калыша нас на каленях.

Пад намі, між нагамі афіцэра, мы адчуваем нейкі гарачы зрух. Мы глядзім адзін на аднаго, потым глядзім у вочы афіцэру. Ён мягка сьпіхвае нас з каленяў, кудлаціць нам валасы, устае. Ён дае нам два бізуны, а сам лягае ніц на ложку. Ён вымаўляе адно слова – мы разумеем яго, нават ня ведаючы яго мовы.

Мы пачынаем сьцябаць. Па чарзе, раз б’е адзін, другі раз – другі.

На сьпіне афіцэра зьяўляюцца чырвоныя шнары. Мы сьцябаем штораз мацней. Афіцэр енчыць і, не мяняючы позы, спускае да шчыкалатак галіфэ і споднікі. Мы сьцябаем яго па белых азадках, па сьцёгнах, па лытках, па сьпіне, па шыі, па плячах, сьцябаем з усёй сілы, і ўсё становіцца чырвоным.

Цела, валасы і адзеньне афіцэра, прасьціны, дыванчыкі, нашы рукі – усё становіцца чырвоным. Кроў пырскае нават нам у вочы, зьмешваецца з нашым потам, але мы не перастаем сьцябаць, пакуль афіцэр не выдае апошні, нечалавечы крык, а мы бяз сілы падаем ля падножжа яго ложка.