Разьдзел І

     ЗАХОП

     У аўторак я прачнуўся парою бяздушна-ніклай, калі якраз ноч ужо й ня трымае душы, а сьвітанак яшчэ  не пачаў брацца на добры разгон. Разбуджаны зьнянацку, я ўжо быў хацеў ляцець таксоўкай на вакзал, бо мне здавалася, што вось-вось выязджаю, адно ўжо толькі наступнай хвілінай разабраўся зь бядою, – цягнік на вакзале мяне не чакае, яшчэ не пара. Я ляжаў у млявым сьвятле, і цела маё нязносна калацілася, уганяючы мой дух у страх, дух ціснуў на цела, і кожная малюпасенечкая фібрынка ў ім курчылася ў спадзяваньні, што нічога такі ж ня станецца, нічога ня зьменіцца, нічога нідзе не пачнецца і  што б там ні броілася, нічога й ніколі ня будзе, анічагуткі, хоць ты трэсьні. Гэта быў страх неіснаваньня, страх нябыту, неспакой нежыцьця, апасеньне нерэчаіснасьці, блізіру, біялягічны крык пратэсту усіх маіх клетак супроць унутранага разьдзіраньня, сьціраньня і распыльваньня. Жах перад непрыстойнай мізэрнасьцю і здробненасьцю, боязь дэканцэнтрацыі, паніка ад дробязнасьці, страх перад гвалтам, які я насіў у сабе, і перад тым, які нёс мне пагрозу звонку – а самае важнае, што пастаянна мітрэнжыла мяне, не адступаючыся ні на крок, нешта, што я мог бы назваць самаадчуваньнем унутранага, міжклетачнага перадражніваньня і паглуму, уцялесьненых кпінаў разбэшчаных часьцінак майго цела і аналягічных частак майго духу.

     Сон, які нагарнуўся на мяне ноччу і разбудзіў, быў якраз паказальнікам перапалоху. Вяртаньнем часу, які павінен быць забаронены прыродзе, я ўбачыў сябе такім, якім быў гадоў у пятнаццаць-шаснаццаць – перанёсься ў маладосьць – і, стоячы на вятры, на камені, каля млына над ракою, я нешта гаварыў, чуў даўно пахаваны свой пеўнікаў галасок, пісклявы, бачыў нос на яшчэ недасфармаваным твары і даўжэзныя рукі – я адчуваў непрыемную кансыстэнцыю гэтай пасрэднай, прамінушчай фазы разьвіцьця. Прачнуўся са сьмехам і страхам, бо мне здавалася, што такі, які я цяпер, за трыццаць, я сам сабою перадражніваю і высьмейваю неаперанага блазьнючка, якім я быў, а ён зноў жа перадражнівае мяне – і гэта з роўным правам, – што абодва перадражніваем самыя сябе. Няшчасная памяць, ты  загадваеш ведаць, якімі дарогамі дайшлі мы да сутнага стану валоданьня! А далей, здалося мне ў паўсьне, але ўжо як прачнуўся, што  цела маё не маналітнае, што некаторыя часткі яго яшчэ хлапечыя і што мая галава кпіць і глуміцца з лыткі, лытка сваёй чаргою – з галавы, што палец збыткуе з сэрца, сэрца з мозаку, нос з вока, вока з носа рагоча й гаркае – і ўсе гэтыя чэлесы дзіка гвалтавалі самі сябе ў атмасфэры ўсеабдымнага і пранозьлівага зьдзеку. А калі я ўжо як сьлед ачуўся ў сьвядомасьці і пачаў разважаць пра сваё жыцьцё, перапуд мой не змалеў ні на ёту, куды там – яшчэ памацнеў, хоць часам яго як рукой здымала, не, ня рукой – сьмехам, ад якога не маглі стрымацца вусны. На паўдарозе свайго жыцьця сярод цёмнага лесу я апынуўся. Лес гэты, што горш, быў  з я л ё н ы.

Тым часам на яве я быў таксама неўгрунтаваны, разладжаны – як у сьне. Зусім нядаўна я перайшоў непазьбежны рубікон трыццатніка, мінуў верставы камень, па метрыцы, па зьнешнасьці гляджуся на чалавека высталенага, а от жа ім ня быў – а, бо і кім жа быў? Трыццацігадовым гульцом у брыдж? Выпадковым, прынагодным рабацягам, які  выконваў дробныя жыцьцёвыя абавязкі і адбываў вучнёўства? Якая ж была мая сытуацыя? Цягаўся па кавярнях і па барах, сустракаўся зь людзьмі перакінуцца словам-другім, часам нават думкамі, але сытуацыя была няясная, і я сам ня ведаў, чым ёсьць чалавек, чым блазьнюк; і вось на пераломе гадоў я ня быў ні тым, ні другім – быў нічым, – а равесьнікі, якія ўжо пажаніліся і пазаймалі адведзеныя ім  становішчы ня так паводле жыцьця, як паводле розных дзяржаўных пасадаў, ставіліся да мяне само сабою з абгрунтаваным недаверам. Мае цёткі, гэтыя дачэпленыя, прыдаткавыя чвэрцьмацеркі, якія шчыра любілі мяне, ужо з нянаведзь якіх давён забягаліся ўплываць на мяне, каб я не ўстабілізаваўся як нехта там які-каторы, а каб жа як адвакат альбо як чыноўнік – мая неакрэсьленасьць была ім незвычайна прыкрая, ня ведалі бо, як гаварыць са мною, ня ведаючы, хто ж я такі, і сама большае, што маглі, – толькі мямлілі абы што.

– Ёзю, – казалі  паміж адной мямлінай і другой, – твая гадзіна прабіла. Што людзі скажуць? Калі ня хочаш быць урачом, будзь, прынамсі, хоць бы ўжо бабнікам альбо конюхам, але хай гэта будзе вядома... хай вядома будзе...

І я чуў, як адна адной шаптала, што я з людзьмі ваўкаваты, што я неўдастаткаваны жыцьцёва, пасьля зноў пачыналі мямліць, змучаныя паражнечай, якую я ствараў ім у галовах. У сутнасьці гэты стан ня мог доўжыцца бясконца. Стрэлкі прыроднага гадзіньніка былі няўмольныя і катэгарычныя. Калі ў мяне прабіліся апошнія зубы, зубы мудрасьці, належала ўсьвядоміць – разьвіцьцё закончылася, надышоў час непазьбежнага забойства, мужчына павінен забіць у сабе няўтуленае, неаболенае, недашкадаванае дзіця, выпырхнуць матыльком, пакінуць мёртвы труп вусеня. З туману, з хаосу, з каламуці, віроў, шумавіньня, ныркоў, з трысьця і  чараціньня, з жабяга галасу я мусіў перанесьціся ў чыстыя і сьветлыя формы, у формы выкрышталізаваныя – прычасацца, упарадкавацца, увайсьці ў грамадзкае жыцьцё дарослых і там ужо зь імі базарыць.

Ага! Як жа ж! Я ўжо спрабаваў,  пяўся – о, доўгая песьня, я ад сьмеху бакі рваў, прыгадваючы вынікі спробаў. Каб прычасацца і ў меру магчымасьці высьветліць, я  прыступіў да пісаньня кнігі – дзіўна, але мне здавалася, што мае ўлазіны ў сьвет ня могуць адбыцца без высьвятленьня, якое ня было б зацямненьнем. Я найперш вельмі хацеў кнігай уцерціся ў іхнюю ласку, каб пасьля ў асабістых стасунках застаць сабе ўжо падрыхтаваную, уробленую глебу і – калькуляцыя! – калі здолею пасеяць у душах станоўчае ўяўленьне пра сябе, дык уяўленьне тое ў сваю чаргу сфармуе і мяне самога; такім спосабам хоч-няхоч я зраблюся сталым, аднак чаму пяро здрадзіла мне? Чаму сьвяты сорам не дазволіў мне напісаць страшэнна банальны раман, і замест каб снаваць высокія сутнасьці з сэрца, з душы, я вывеў іх зь нізкіх падножжаў, напхаў у тэкст нейкіх жаб, ног, сам яго зьмест стаўся  недасьпелкам, неперабрадзілым, адно толькі стылем, голасам, ізалюючы іх на паперы халодным і роўным тонам, паказваючы, што, вось бачыце, я прагну пахерыць тыя дрожджы? Навошта, на якога ражна, на якую халеру насуперак сваім жа намерам я назваў кнігу “Помнікам з акрэсу сталеньня”? Марна сябры раілі і адрайвалі мне даваць такую назву і наадварот жа раілі асьцерагацца самага наймалейшага намёку на недасьпеласьць. – Не рабі гэтага, – казалі, – недасьпеласьць – гэта моцна жорсткае паняцьце, калі сам сябе прызнаеш недасьпелым, дык скула цябе высьпеліць. Альбо ж не разумееш, што першая ўмова дасьпеласьці, безь якой ані-ані, ёсьць – самому сябе прызнаць дасьпелым? Але мне здавалася, што проста не выпадае занадта лёгка і танным коштам збываць зь сябе смаркача, што Дарослыя – вельмі ўвішныя і праніклівыя, каб дацца на ашуку, і што таму, каго смаркач нястомна падсьцёбвае, нельга паказвацца на людзях без смаркача. Можа, я лічыў павабнымі свае адносіны да павагі, занадта ж бо пераацаніў даросласьць дарослых.

Успаміны, успаміны! Утуліўшыся галавой у падушку, ногі пад коўдру, упадаючы то ў сьмех, то ў страх, я падбіваў баланс свайго ўваходу ў даросласьць. Зашмат замоўчваецца пра асабістыя, унутраныя пахібы і крывізны гэтага ўваходу, назаўсёды цяжарнага наступствамі. Літаратары, гэтыя людзі з божым дарам таленту на тэму самых абстрактных рэчаў і набольш абыякавыя да, напрыклад, драмы душы караля Карла ІІ з прычыны шлюбу Брунгільды, яны адмаўляюцца дакранацца да найважнейшай справы сваёй перамены ў чалавека публічнага, грамадзкага. Дужа хацелі б, відаць, каб кожнае табе думала, што яны пісьменьнікі з божай ласкі, а ня людзкой, што зь неба ўпалі на зямлю разам са сваім талентам; яны саромеюцца выставіцца на сьвятло якімі там бо ні было саступкамі, якімі асабістымі паразамі адкупілі права пісаць пра Брунгільду альбо хоць бы пра жыцьцё пчаляроў. Не, пра сваё жыцьцё ані слова – от жа толькі мусова пра жыцьцё пчаляроў. Напэўна, напісаўшы дваццаць кніжак пра жыцьцё пчаляроў можна зрабіцца статуяй – але дзе ж сувязь, дзе лучнасьць пчалярскага караля зь яго прыватным мужчынам, дзе лучнасьць мужчыны зь юнаком, юнака з падлеткам, падлетка зь дзіцем, якім  калісьці быў, якая радасьць смаркачу вашаму з вашага ж караля? Жыцьцё, якое ня трымаецца на такіх лучнасьцях і не рэалізуе свайго разьвіцьця на ўсёй сваёй працягласьці, яно як дом, які будуецца згары і  непазьбежна павінен закончыцца на шызафрэнічным раздваеньні асобы.

Успаміны! Пракляцьце чалавецтва – што наша экзыстэнцыя на гэтым сьвеце ня трывае ніякай акрэсьленай і  сталай гіерархіі, а што ўсё ўвесь час плыве, пераліваецца, рухаецца і ўсе павінны быць адчутыя і ацэненыя ўсімі, а паняцьце пра нас, цёмных, абмежаваных і тупых, ня менш важнае, чым паняцьце пра парывістых, сьветлых і далікатных. Калі ж чалавек найглыбей узалежнены ад свайго адбітку ў душы іншага чалавека, а бадай бы хоць тая душа была душою крэтына! І рашуча запярэчу меркаваньню тых маіх калегаў па пяры, якія ў адносінах да думкі тупых прымаюць арыстакратычную пазітуру і ўзьнёсла дакляруюць, што  odi profanum vulgus. Які ж бо гэта танны, спрошчаны спосаб ухіляцца ад рэчаіснасьці, якая гаротная ўцечка ў фальшывую ўзьнёсласьць! Якраз наадварот, я стаю на тым, што агульная думка тым больш нам важная і палкая, чым яна тупейшая і вузейшая, абсалютна ж бо сама так, як цесны чаравік датклівей даецца ў знакі, чым чаравік, што якраз па назе. О-о, ужо ж бо мне гэты суд людзкі, гэтая прорва судоў і меркаваньняў пра твой розум, сэрца, характар, пра ўсе асаблівасьці тваёй арганізацыі – суд адкрыты тым адважнікам, якія свае думкі ўвабралі ў друк і запусьцілі ў людзтва на паперы, о, папера, папера, друк, друк! І я тут не кажу пра самыя сардэчныя, самыя мілыя выракі сямейніц-цётачак нашых, не, не кажу, хутчэй, хацеў бы спамянуць суды іншых цётак – цётак-культурніц, тых шматлікіх чвэрць-аўтарак, прыжывалак-паўкрытыкесаў, якія абвяшчаюць прысуды свае ў часопісах. Калі сусьветную культуру абсела кодла прыліпалак баб, прыплеценых да літаратуры, ня ў меру прысьвечаных у духоўныя каштоўнасьці і эстэтычна заарыентаваных, часьцей за ўсё зь нейкімі сваімі поглядамі і разважаньнямі, перакананых, што Оскар Уайльд аджыў сваё і што Бэрнард Шоў – майстар парадоксу. Ах, кожная даўно ўжо ведае, што трэба быць незалежнай, пазытыўнай і глыбейшай, дык зазвычай яны  глыбейшыя, безь перабольшаньня пазытыўныя і поўныя цётчыных даброцяў. Цёця, цёця, цёця! О, хто ніколі ня быў на варштаце цёткі-культурніцы і ня быў прэпараваны нема і бязь енку яе мэнтальнасьцю, якая трывіялізуе і забірае ў жыцьця ўсякае жывое жыцьцё, хто ня чытаў у газэце цётчынага выраку, той ня ведае дробязнасьці, той ня знае, што  такое цётчыная дробязнасьць.

А далей, возьмем суды сялян і сялянак, суды пэнсыянэрак, дробязныя суды дробных чыноўнікаў і бюракратычныя суды вышэйшага чынавенства, суды правінцыйных адвакатаў, прадузятыя суды вучняў, фанабэрыстыя суды старых, а таксама суды публіцыстаў, суды грамадзкіх дзеячаў і суды доктарскіх жонак, нарэшце суды дзяцей, якія наслухаліся бацькоўскіх судоў, суды пакаёвак, малодшых кухарак, суды кузынак, суды пансыянатак – цэлае мора судоў, кожны зь якіх акрэсьлівае цябе ў другім чалавеку і стварае цябе ў ягонай душы. Як бы ты нарадзіўся ў тысячы цеснаватых душ! А маё становішча было тут настолькі ж цяжэйшае і  далікатнейшае, наколькі кніга мая была цяжэйшая, далікатнейшая за адпаведны этыкет дасьпелай чытанкі. Яна здабыла мне сапраўды кола не абы якіх сяброў і, калі б натуральныя цёткі і іншыя прадстаўнікі людзтва маглі чуць, як у замкнутым і нават не даступным іх мроям коле я бываю кормлены вялікапышнасьцю і прызнаньнем у Прызнаных і Выбітных, як вяду інтэлектуальныя базары на вярхах, дык, бадай што, плазам паслаліся б перад мною і цалавалі б мае ногі. Але зь іншага боку было ў кнізе нешта недасьпелае, што ўпаўнаважвала да канфідэнцыяльнасьці і прыцягвала істоты пасрэдныя, зь якіх ні пер’я, ні мяса, гэты найстрашнейшы пласт паўінтэлігентаў – акрэс дасьпельваньня завабіў паўсьветак культуры. Магчыма, што, будучы занадта здалікачанай як на цёмны розум, кніга была адначасова замала ўзьнёслая і насупленая на прасталюдзтва, якое чульлівае толькі да  зьнешніх праяваў павагі. І няраз, выходзячы зь сьвятых і цудоўных мясьцінаў, дзе быў міла частаваны павагай, я сустракаў на вуліцы тую-іншую інжынерыху ці пэнсыянэрку, якая даверліва трактавала мяне як свайго, як недасьпелага пабрацімца і сваяка, паляпвала па плячы і казала: – Сэрвус, Юзік, дурненькі ты наш, недасьпелак ты наш! – І так адным я быў мудры, другім дурненькі, адным значны, другім ледзь прыкметны, адным свой, тутэйшы, другім арыстакратычны. Распнуты паміж вышэйшасьцю і ніжэйшасьцю, прыманы аднолькава і тымі і другімі, паважаны і нядбаны, шанаваны і пагарджаны, здольны і няздольны, як прыпадзецца, як складзецца сытуацыя! Жыцьцё маё з гэтага часу зрабілася разадраным больш, чым было ў хатнім зацішку. І я ня ведаў, чый я, – ці тыхны, што мяне цэняць, ці тыхны, што ня цэняць мяне.

Але найгорш – што, ненавідзячы асяродак паўінтэлігентаў, як яшчэ, бадай, так ніхто ніколі не ненавідзеў, я ненавідзеў варожа, сьцінаўся з гэтым асяродкам; я абапіраўся на эліту і арыстакратыю, увінаўся ад іх прыязна адкрытых абдымкаў і ўцякаў у хамскія лапы тых, што мелі мяне за блазьнюка. Па сутнасьці гэта рэч першаснай вагі і вызначэньня далейшага разьвіцьця, к і р у ю ч ы с я  чым, чалавек стаецца і арганізуецца, – ці, напрыклад, дзейнічаючы, гаворачы, трызьнячы, пішучы, мае сабе наўме і бярэ пад увагу толькі дарослых людзей, закончаных, якія разумеюць сьвет паняцьцяў, людзей скрышталізаваных, ці тое ж яго няспынна перасьледуе відзеж прасталюдзтва, недасьпеласьці, вучняў, пансыянатак, земляўласьнікаў і вяскоўцаў,  ад цётак-культурніц, публіцыстаў і фэльетаністаў, карціна падазронага, каламутнага паўсьвету, які дзесьці там чакае цябе і спакваля аброшчвае цябе зелянінай, як плюшч, ліяны і іншыя расьліны ў Афрыцы. Ані на хвілю я ня мог забыць пра недасьвет недалюдзкіх людзей – і, панічна баючыся, жахліва брыдзячыся, здрыгаючыся ад аднаго ўяўленьня яго багністай зеляніны, ня ўмеў, аднак, адарвацца, быў загіпнатызаваны, бы птушка, якая ўбачыла гадзюку. Нібы дэман які спакушаў мяне недасьпеласьцю! Як бы ў антыпрыродзе ён спрыяў ніжэйшай сфэры і любіў яе за тое, што трымае мяне пры сабе за блазьнючка. Ня мог я ні сэкунды гаварыць мудра, ну, хоць бы на столькі, на колькі ўспасобіцца здольны быў, бо ведаў, што недзе там у правінцыі нейкі лекар мае мяне за дурня і чакае ад мяне толькі дурноты; і наогул я ня мог паводзіцца прыстойна і сур’ёзна ў кампаніі, ведаючы, што некаторыя пэнсыянэркі чакаюць ад мяне акурат непрыстойнасьці. Сапраўды, у сьвеце духу чыніцца пэрманэнтны гвалт, мы не самаісныя, мы толькі функцыя іншых людзей, мы мусім быць такімі, якімі нас бачаць, а ўжо маёй асабістай паразай было, што я зь нейкай нездаровай радасьцю  найахвотней узалежніваўся ад недаросткаў, пераросткаў, падлеткаў і цётак ад культуры. А, вечна, вечна цягаць на сваім карку цётку – быць наіўным толькі таму, што нехта там наіўны мяркуе, што ты наіўняк, – быць дурным толькі таму, што дурань мае цябе за дурня – быць зялёным толькі таму, што нейкі там зеляпан топіць цябе ва ўласнай недасьпеласьці – а, таксама ж ашалець можна, каб ня слоўца “а”, якое неяк-такі жыць дазваляе! Ацірацца аб гэты вышэйшы і ўдаросьлены сьвет, ня могучы дастацца ў яго, быць за крок ад вытанчанасьці, элегантнасьці, розуму, павагі, ад судоў дасьпелых, ад узаемнага прызнаньня, гіерархіі, вартасьці і толькі праз шкліну лізаць гэтыя цукеркі, ня мець доступу да гэтых спраў, быць дадатковым. Вадзіць кампанію з дарослымі і далей, як тое ў твае шаснаццаць гадоў, мець уражаньне, што ты толькі ўдаеш зь сябе дарослага? Удаваць пісьменьніка і літаратара, парадыраваць літаратарскі стыль і дасьпелыя, выштукаваныя фразы? Артыстычна прыступаць да бязьлітаснай публічнай інтрыгі дзеля свайго “я”, употайкі спрыяючы сваім непраталям?

О так, на самым пачатку публічнага жыцьця я атрымаў паўсьветавыя асьвячэньні, быў гойнасна памазаны ніжэйшай сфэрай. А што яшчэ больш ускладняла справу, дык гэта што мой кампанейскі лад жыцьця таксама пакідаў жадаць шмат чаго лепшага і быў абсалютна каламутны, марны, запэцканы і безабаронны перад паўсьветавымі сьвецкасьцямі.  Нейкае няўмельства, народжанае з натурыстай зацятасьці, а можа, з апасеньня, не дазваляла мне гуляць у ніякую дасьпеласьць, і няраз бывала, што я ад страху папросту шчыпаў тую асобу, якая спрабавала прыпахлебіцца да майго духу духам сваім. Як жа зайздросьціў я  тым яшчэ ў калысцы высублімаваным і, відаць, прадвызначаным да вышэйшасьці літаратарам, Душа якіх функцыянавала няспынна ўгору, быццам шылам падколваная ў дупку – салідным пісьменьнікам, Душа якіх прымалася на поўным сур’ёзе і якія з прыроджанай лёгкасьцю, у вялікай творчай пакуце апэравалі ў сфэры паняцьцяў аж настолькі высокіх, пазахмарных і раз назаўсёды асьвечаных, што сам Бог быў ім амаль кімсьці паспалітым і мала шляхетным. Чаму ня кожнаму дазволена напісаць яшчэ адзін раман пра каханьне альбо ў цяжкіх болях раскалупаць якуюсь грамадзую балячку і застацца Змагаром за справу прыгнечаных? Альбо пісаць вершы і стацца Паэтам і верыць у “сьветлае прыйсьце будучай паэзіі”? Быць уталентаваным ды карміць духам сваім і адухоўліваць шырокія масы тых, каму не паталаніла? А, што за прыемнасьць турзацца і мітрэнжыцца, прысьвячаць сябе і паліць сябе на ахвярным стосе, але заўсёды ў вышэйшым сэнсе, у катэгорыях такіх увысакародненых, такіх – дарослых!  Свая сатысфакцыя і сатысфакцыя чужая – расслабляцца пры пасрэдніцтве тысячагадовых культурніцкіх інстытуцый так пэўна, як бы ставіш сваю сумку ў PKO. Але, на жаль, я быў блазьнюк, і блазьнюкаватасьць была маёй адзінай культурніцкай інстытуцыяй.  Двойчы застуканы зьнянацку і абмежаваны – адзін раз сваім дзіцячым мінулым, якога ня мог забыць, – другі раз дзіцячасьцю людзкіх уяўленьняў пра мяне, тою карыкатурай, якою западаў у іх душы – мэланхалічны нявольнік зеляпанства, вось, кузака, жамарвіна ў гушчары, глыбокім і густым.

Ня толькі прыкрая, але і грозная сытуацыя. Бо то ж бо дасьпелыя зь нічога так ня гідзяцца, як зь недасьпеласьці, і нічога іншага больш ім так не ненавіснае. Яны лёгка стрываюць любое самае  лютае ашаламленьне, абы толькі яно былося ў рамках дасьпеласьці, ня страшны ім рэвалюцыянэр, які адзін дасьпелы ідэал разбурае другім дасьпелым ідэалам і, напрыклад, манархію бурыць дзеля рэспублікі альбо ж наадварот – рэспубліку манархіяй напхае і схрупае не запіваючы. Адным словам, з прыемнасьцю сузіраюць, як робіцца рух у дасьпелым, вышляхетненым інтэрасе. Але як толькі ў кім унюхаюць недасьпеласьць, калі ўнюхаюць блазьнюка і смаркача, адразу накінуцца  на яго, задзяўбуць, як лебедзі качку – сарказмам, іроніяй, кпінамі ўхаўтураць, не дазволяць, каб паскудзіў ім гняздо падкідзень сьвету, якога яны даўно ўжо зракліся. Дык чым жа гэта скончыцца? Аж дакуль дойдзеш гэтай дарогай, дзе ёй, дарозе, канец той настане? На глебе чаго (так я думаў) узьнікла ўва мне гэтае рабства недафармаваньня, гэтае запрапашчаньне ў зеляпанстве – ці таму, што я паходзіў з краіны асабліва багатае на істоты недаробленыя, паскробачныя, прамежкавыя,  дзе нікому каўнерык не па шыі, дзе ня так Журба і Доля, як Нязгула зь Нядойдай шастаюць і ягляць па палетках?  А можа таму, што я жыў у эпоху, якая кожныя пяць хвілін купляецца на новыя лозунгі, чворыць вычуды і канвульсыйна  пора, як толькі можа, лыч свой – у пераходную эпоху?... Бледнае сьвятло сачылася праз рассунутыя шторы, а мне, калі я так падсумоўваў баланец майго жыцьця, чырвань залівала твар і падкідала непрыстойнага сьмеху ў прасьцінах – і я выбухаў бясьсілым жывёльным сьмехам, мэханічным, нажным, як ад казыткі  ў пяту, як бы то ня твар, а нага мая рагатала. Трэба было як мага хутчэй пакончыць з гэтым, парваць зь дзяцінствам, прыняць рашэньне, нарэшце, і пачаць усё нанава – трэба было на нешта адважыцца! Забыць, нарэшце, забыць пэнсыянэрак! Парваць зь любоўю цётак-культурніц і сялянак, забыць пра дробных драстычных чыноўнікаў, забыць пра нагу і пра сваё ганебнае мінулае, пагардзіць смаркачом і блазьнюком, цьвёрда скансалідавацца на дарослым грунце, ах, прыняць, нарэшце, гэтую звышарыстакратычную паставу, пагарджаць, пагарджаць! Не як датуль было, што недасьпеласьцю я пабуджаў, заахвочваў і вабіў недасьпеласьць іншых, а – наадварот – выдабыць дасьпеласьць зь сябе, дасьпеласьцю падштурхнуць іх да дасьпеласьці, гаварыць душой да душы! Душой? А ці можна забыць пра нагу? Душой? А дзе нага? Ці можна забываць пра ногі цётак-культурніц? А далей – што будзе, калі будзь што будзе і  ня ўдасца перамагчы распупышкаванай адусюль, пульсуючай у росьце зелені (а напэўна ж якраз і ня ўдасца), што будзе, калі я выйду да іх такі дасьпелы, а яны мяне па-ранейшаму ўспрымуць недасьпела, калі я да іх з мудросьцю, а яны да мяне з псякосьцю?  Не, не, у такім разе я лепш першы пачну недасьпела, нельга падстаўляць сваю мудрасьць пад іхнюю дурасьць, лепш я выстаўлю супроць іх іхнюю ж дурноту!  А зрэшты, я не хачу, не хачу, лепш ужо быць зь імі, я люблю, люблю гэтыя пупышкі, гэтыя парасткі, гэтыя зялёныя кусьцікі, о! – я адчуў, што яны зноў мяне прыхопліваюць, ціскаюць у любоўных абшчаперынах, зноў я заліўся мэханічным нажным сьмехам і засьпяваў непрыстойную песеньку:

                 У Скаліме, на віле Фарамушкі,

                 У пакойчыку боны, панны Ганны,

                 Cхаваліся ў шафе два бандзюганы,–

... калі раптам у роце зрабілася горка, у горле перасохла – я згледзеў, што тут я не адзін. Быў нехта яшчэ апрача мяне ў куце, каля печы, куды сьвятло яшчэ не дасталася, – у пакоі быў другі чалавек.

Але ж  дзьверы былі замкнутыя на ключ. Значыцца, не чалавек, толькі прымара. Прымара? Д’ябал? Страх? Нябожчык? Я адразу адчуў, што не нябожчык, а жывы чалавек, і ўмомант увесь стуліўся – я адчуў чалавека, як сабака сабаку. І зноў у роце суха, стукат сэрца, перахват дыханьня – гэта сам я стаяў каля печы. Але цяпер гэта ня быў сон – сапраўды, ля печы стаяў мой самапаўтор. Аднак я ўбачыў, што ён баіцца яшчэ больш за мяне; ён стаяў схіліўшы галаву, апусьціўшы вочы, зьвесіўшы рукі – яго перапалох дадаў мне адвагі. Крадком з-пад коўдры я глядзеў як бы не на сябе і бачыў той твар, які быў мой і ня мой. Ён праступаў з глыбокага і цёмнага зяленіва, сам таксама зялёны, сьвятлейшы – тое аблічча, якое я насіў на сабе. Вось мой нос… вось мой рот… вось мае вушы, мой дом. Вітаю вас, знаёмыя куты! Як добра знаёмыя! Як добра я ведаў гэтую скрыўленасьць губоў, што маскавала напружанасьць сполоху. Вось кончыкі вуснаў – вось падбародак – вуха, якое сваім часам надарваў мне Зьдзісь – знакі і сымптомы дваякіх уплываў, твар,  дзьве сілы якога, унутраная і вонкавая, сьцяліся міжсобку. Гэта было маё – быў я там, а ці ня быў – ці было гэта ўсё чужое – а я там, аднак, быў.

Раптам мне здалося непраўдападобным, каб гэта быў я. Як у люстры, калі мы, нечакана ўбачыўшы там сябе, а праз хвіліну ўжо ня пэўныя, мы гэта ці не, так і мяне зьдзівіла і абразіла ашаломная канкрэтнасьць гэтага вобраза. З валасамі, пацешна падстрыжанымі і зачасанымі, з павекамі, у штанах, з органамі слыху, зроку і дыханьня –  што гэта, маё прычандальле? хто гэта – я сам? Такі дакладны – выразны ў абрысах і ў драбніцах акрэсьлены, падрабязны… больш чым вымоўны. Я ня мог ня прызнаць, што бачу Яго ў дэталях, а яшчэ больш сумеўшыся, зрабіў няпэўны рух рукою ў змрок.

Але сьвятло з акна ўбіралася ў моц, і постаць рабілася ўсё больш яўнай – ужо былі відны пальцы на руках і пазногці – і я бачыў… а той дух, бачачы, што я бачу, трохі скурчыўся і, ня гледзячы, даваў мне знак рукою, каб я не глядзеў.  А я ня мог не глядзець. Бо такі ўжо я быў. Дзіўны, напраўду, як мадам Пампадур. І выпадковы.  Чаму такі, а ня інакшы? Эфэмернасьць. Хібы і дэфэкты выпаўзалі на сьвятло божае, ён жа стаяў, скурчыўшыся, падобны на начныя стварэньні, якіх сьвятло выдае на здабычу – як пацук, прыхоплены сярод хаты. І дэталі праступалі ўсё лепш і лепш, страшней, адусюль у Яго паяўляліся часткі цела, паасобку кожная, і кожная была дакладна акрэсьленая, сканкрэтызаваная… да граніц ганебнай выразнасьці… да граніц ганьбы… Я бачыў палец, пазногці, нос, вока, сьцягно і ступак, і ўсё гэта як бы выпнута наперад – як загіпнатызаваны гэтымі падрабязнасьцямі, я ўстаў і зрабіў крок да яго. Ён уздрыгнуў і  замахаў рукою – быццам перапрашаючыся, і сказаў, што гэта ня тое, і ўсё адно – дазволь, прабач, пакінь… Але жэст, пачаты як засьцерагальны, закончыўся неяк нікудышне нікчэмна – я рушыў на яго – і, ня могучы больш стрымаць выцягнутую руку, з поўнага замаху пляснуў па твары. Прэч! Прэч! Не, гэта зусім ня я! Гэта нешта выпадковае, нешта чужое, накінутае, нейкі кампраміс паміж сьветам вонкавым і ўнутраным, гэта наогул не  м а ё  цела! Той енкнуў і зьнік – даў лататы. А я застаўся адзін, а дакладней неадзін – бо такі ж мяне ня было, я не адчуваў, што я быў, і кожная думка, кожны рух, чын, слова, усё  здавалася не маім, а як бы ўсталяваным па-за мною, зробленым для мяне – а я па сутнасьці зусім іншы! І тады мяне агарнула страшэннае абурэньне. Ах, стварыць форму самога сябе! Пераўтварыць сябе навыварат! Выявіцца! Хай форма мая нараджаецца зь мяне ж, хай ня будзе мне зроблена! Абурэньне штурхае мяне да паперы. Дастаю паперу з шуфляды, і вось займаецца ранак, сонца залівае пакой, служанка ўносіць ранішнюю каву і булачкі, а я сярод бліскучых і філігранных формаў пачынаю пісаць першыя старонкі свайго ўласнага творыва, такога, як я, ідэнтычнага з мною, якое  вынікае проста зь мяне самога, творыва, якое сувэрэнна праводзіць сваю рацыю супроць маёй, супроць усяго і ўсіх, калі раптам зьвініць званок, служанка адчыняе, у дзьвярах матэрыялізуецца Т. Пімка, доктар і прафэсар, а дакладней настаўнік, культуральны філолаг з Кракава, дробны, малы, хударлявы, лысы, у акулярах, у штучных штанах, у жакеце, з выдатнымі жаўтлявымі пазногцямі, у шаўровых жоўтых боціках.

                 Прахвэсара пазналі?

                 Прахвээсар вам вядомы?

                 Прахвэсар?

Голя, голя, голя-гоп! Пры явішчы гэтай Формы, такой жахліва просьценькай і дашчэнту збаналізаванай, я кінуўся на свае тэксты, засланяючы іх усім целам, а ён сеў, мусіў сесьці  і я, а сеўшы, ён склаў мне свае спачуваньні з прычыны сьмерці нейкай маёй цёткі, якая памерла даволі даўно і пра якую я зусім быў забыўся.

– Памяць па памерлых, – сказаў Пімка, – гэта арка яднаньня паміж новымі і старымі гадамі, як і народная песьня (Міцкевіч). Пражываем жыцьцё памерлых (А. Комтэ). Ваша цётка памерла, і гэта прычына, якой можна, а нават сьлед прысьвяціць  дадатак культуральнай думкі. Былі ў нябожчыцы свае заганы (вылічыў), але ж яна мела і рашучасьць (вылічыў), прыносячы карысьць цэламу, у суме кніжка неблагая, гэта значыць, хачу сказаць, хутчэй тройка з плюсам – дык увогуле, карацей кажучы, нябожчыца была дадатным чыньнікам, сумарная ацэнка дадатная, і я палічыў сабе за мілы абавязак сказаць гэта вам, я, Пімка, стоячы на варце культурных вартасьцяў, да якіх бяз пытаньня належыць і цётка, тым болей, што сканала. А зрэшты, – дадаў паблажліва, – de mortuis nihil nisi bene, дык хоць бы і варта было б датачыць яшчэ сяго-таго, навошта зьнеахвочваць маладога аўтара, пшапрашам, – сястранца нябожчыцы... Але што гэта? – усклікнуў ён, убачыўшы на стале мой пачаты чарнавік.—Такі ня толькі сястранец, але й аўтар! Бачу, спрабуем нашых сілаў на ніве? Пыль-пыль-пыль, аўтар! Зараз... кіну вокам...  і заахвочу...

І седзячы, цераз стол памкнуўся па паперы, прычым начапіў акуляры, і сядзеў.

– Гэта не... гэта ня толькі... – забалбатаў я седзячы. – Сьвет як бач перавярнуўся. Цётка і аўтар абурылі мяне.

– Но, но, но, – сказаў Пімка, – пыль-пыль, курачка.

Гаворачы гэта, паціраў вока, а потым дастаў папяросу і, трымаючы яе двума пальцамі левай рукі, двума пальцамі правай разьмяў; і тут жа чыхнуў, калі засьвярбела ў носе, і, седзячы, пачаў чытаць. І сядзеў мудра, чытаючы. А мне, калі я ўбачыў, што чытае, зрабілася не па сабе. Сьвет перавярнуўся і тут жа арганізаваў мне клясычнага настаўніка, бэльфра. Я ня мог кінуцца на яго, бо сядзеў, а сядзеў, бо сядзеў жа. Ні з таго ні зь сяго, як зь вялікага дзіва, седня выбілася на пярэдні план і зрабілася найбольшай перашкодай. Я круціўся тым ня меней на сядзеньні, ня ведаючы, што рабіць і як паводзіцца, пачаў хітаць нагою, паглядаць на сьцены і абгрызаць пазногці, а ўвесь гэты час ён пасьлядоўна і лягічна сядзеў, маючы сабе арганізаваную седню, запоўненую чытаючым бэльфрам. Трывала гэта страшэнна доўга. Хвіліны цягнуліся, як гадзіны, а сэкунды расцягваліся, і я пачуваўся нязручна, як мора, якое нехта хацеў бы выпіць праз саломінку. Я яўкнуў:

– Дзеля Бога, толькі ня бэльфэр! Ня бэльфрам!

Кантаваты, нежывы, штучны  бэльфэр мяне забіваў. Але ён і далей чытаў як бэльфэр і мае жывёльныя тэксты асымілёўваў тыпова як бэльфэр, трымаючы аркуш перад самымі вачыма, а за акном стаяла камяніца, дванаццаць вокан ушыркі і ўдоўж! Сон?! Ява? Чаго ён прыйшоў? Чаго сядзеў, чаго я сядзеў? Якім цудам усё, што было папярэдне, сны, немарасьці, успаміны, цёткі, мукі, духі, пачаты твор – зьмясьцілася ў седню банальнага бэльфра? Сьвет скурчыўся ў бэльфра. Гэта ўжо рабілася немагчымым. Ён сядзеў з сэнсам, а я бяз сэнсу сядзеў. Я зрабіў сутаргавы высілак,  каб устаць, але сама рыхтык у гэты момант ён зірнуў на мяне з-пад акуляраў, паблажліва і раптоўна – я ўвесь сьцяўся, змалеў, нага зрабілася ножкай, рука ручкай, асоба асобкай, істота істоткай, твар тварыкам, цела цельцам, а ён узвышаўся і сядзеў, паглядаючы альбо чытаючы мой рукапіс навекі вякоў аман – сядзеў.

Ці ведаеце вы гэтую сэнсацыю, калі ў кім-небудзь малееце? Ах, малець у цётцы – гэта нешта дзівосна непрыстойнае, затое малець у вялікім банальным бэльфры – гэта вяршыня непрыстойнай маласьці. І я заўважыў, што бэльфэр як карова пасецца на маёй мураве. Дзівоснае адчуваньне – калі бэльфэр скубе тваю зялёнасьць на лузе, а насамрэч у памяшканьні, седзячы на крэсьле і чытаючы – а вось жа скубе і пасецца. Нешта жахлівае тварылася са мною, а за мною нешта дурное, нешта груба ірэальнае. – Дух! Адзін жывы! Я! – Але ён сядзеў, а седзячы сядзеў і сядзеў неяк так седзячы, так засеў у седні сваёй, так быў абсалютны ў той седні, што седня, будучы скончанай па-дурному, была аднак жа разам з тым пераможная. І, зьняўшы з носа акуляры, ён працёр іх хустачкай, пасьля зноў пачапіў на нос, а нос быў нечым, ай, і не кажыце... Гэта быў нос насовы, нязначны і банальны, бэльфраваты, даволі доўгі, складзены зь дзьвюх паралельных трубачак, канчатковых. І сказаў:

– Які шчэ дух?

Я крыкнуў:

– Мой!

Ён тут жа спытаўся:

– Свойскі? Айчынны?

– Ня свойскі, а свой!

– Свой? – перапытаўся дабротліва. – Мы гаворым пра свой дух? А ці вядомы нам, прынамсі, дух караля Уладыслава? – І сядзеў.

Які ў чорта кароль Уладыслаў? Я быў як цягнік неспадзявана пераведзены на бакавыя калеі караля Уладыслава. Я прытармазіў і разьзявіў рот, усьвядоміўшы сабе, што ня ведаю духа караля Уладыслава.

– А духа дзеяў ведаем? А духа элінскай цывілізацыі? А духа гальскай, духа меры і добрага густу? А духа нікому апроч мяне не вядомага сялянскага пісьменьніка з ХVІ стагодзьдзя, які першы ўжыў слова “пупок”?  А духа мовы? Як трэба казаць: “выконвае” ці “выконываець”?

Пытаньне застала мяне зьнянацку і ўроспалаш. Сто тысяч духаў наваліліся сполам і прыдушылі майго духа, я буркнуў, што ня ведаю, а ён спытаўся, што мне вядома пра духа Каспровіча, пра як ставіўся паэт да сялян, пасьля папытаўся яшчэ пра першае каханьне Лелявэля. Я кехекнуў і крадком зірнуў на пазногці – пазногці былі чыстыя, шпаргалкі ня было. І тады агледзеўся – я нібыта чакаў, што нехта мне падкажа. Але ж і ззаду нікога ня было. Сон – мара, немарасьць. Бог – вера. Што робіцца? Божа! Як мага хутчэй вярнуў галаву у звыклую пазыцыю і зірнуў на яго, але зірк быў ня мой, гэта быў зірк спадылба, дзіцячы і поўны вучнёўскай нянавісьці. Ахапіла неўласьцівая і анахранічная ахвотка – пацэліць настаўніку ў нос папяровай кулькай. Зразумеўшы, што са мною нешта ня тое, я сутаргава паспрабаваў таварыскім тонам спытацца ў Пімкі, чаго чуваць на белым сьвеце, але замест нармальнага голасу, выціснуў зь сябе пісклява-хрыпаты, нібыта я зноў праходзіў мутацыю, і замоўк; а Пімка спытаў, што я ведаю пра прыслоўі, сказаў праскланяць mensa, mеnsae, праспрагаць  amo, amas, amat, скрывіўся, сказаў: – Ну так, трэба будзе крыху папрацаваць – дастаў нататнік і даў мне кепскую зацемку, прычым сядзеў, а седня была ў яго канчатковая, абсалютная.

Што? Што? Хацелася крыкнуць, што я ня вучань, што выйшла памылка, памкнуўся зьбегчы, але нешта мяне ззаду перахапіла як абцугамі і прыгняло да зямлі – прыхапіла мяне дзіцячая, інфантыльная пупка. З пупкаю я ня мог паварухнуцца, а бэльфэр усё сядзеў і седзячы так дасканала выяўляў бэльфэрскасьць, што замест каб крычаць, падняў угору два пальцы, як гэта рабілі вучні ў школе, калі хацелі нешта сказаць. Пімка скрывіўся і сказаў:

– Кавальскі, сядзь! Зноў у клязэт?

І я сядзеў у нерэальным нонсэнсе як у сьне, заклінены, збэльфраваны, сядзеў на дзіцячай пупцы – а ён сядзеў як на Акропалі, запісваў нешта ў нататнік. Нарэшце азваўся:

– Ну, Юзю, ходзь, пойдзем у школу.

– У якую школу?!

– У школу дырэктара Пюркоўскага. Першаразрадная навуковая ўстанова. Ёсьць яшчэ вакантныя месцы ў шостай клясе. Адукацыя твая – занядбаная і трэба перш-наперш кампэнсаваць недахопы.

– Але ў якую школу?!

– У школу дырэктара Пюркоўскага. Не палохайся, мы, настаўнікі, любім малечу, пыль-пыль-пыль, не забараняйце дзеткам прыходзіць да мяне.

– Але ў якую школу?!

– У школу дырэктара Пюркоўскага. Асабіста дырэктар Пюркоўскі прасіў мяне, каб я запоўніў яму ўсе вольныя месцы. Школа павінна функцыянаваць. Бяз вучняў ня было б школы, а бяз школы ня было б настаўнікаў. У школу! У школу! Ужо ж там, у школе, зробяць зь цябе вучня.

– Але ж у якую школу?!!!

– Э, прашу толькі без капрызаў і бзікаў! У школу! У школу!

Ён паклікаў служанку, папрасіў падаць мне паліто, дзяўчына, не разумеючы, чаму чужы чалавек мяне выстаўляе, далася ў лямант, але Пімка ўшчыпнуў яе, – ушчыпнутая служанка не магла далей лямантаваць, паказала зубы і засьмяялася, як ушчыпнутая служанка, – ён узяў мяне за руку і павалок з дому, а на вуліцы стаялі дамы і хадзілі людзі!

Паліцыя! Дурнота! Дурнота, каб так магло быць! Немагчыма, бо вялікая дурнота! Але вялікая дурнота, каб я мог даверыцца ёй... ня мог праз гэтага дробязнага бэльфра, які быў банальным бэльфрам. Зусім як калі з вамі нехта загаворыць занадта банальна і дробязна, ня можаце, як, зрэшты, і я ня мог. Паралізавала мяне ідыёцкая, інфантыльная пупа, забраўшы ўсялякую магчымасьць супраціўляцца; трухаючы побач з калосам, які пёр шырокай ступою, хоць крэчам крычы ня мог даць рады пупе. Дабраславі, Дух, дабраславі – пачатае творыва, дабраславі, уласная і праўдзівая форма, прывітаньне. Прывітаньне, форма страшная, інфантыльная, зялёная і неапераная! Банальныя бэльфэрызмы – драбнота побач з волатам бэльфрам, які бэлькоча, як болбат, толькі адно: – Бэля-бэля-бэля! Пыль-пыль, курачка... Смаркаты носік... Люблю, э, э, э, пыль-пыль-пыль, пылянятка, Юзё, Юзё, Юзюнё, Юзічак, дзетка-дзетка, пыль-пыль-пыль, пупуся, пупуся, пуся... – Перад намі элегантная пані вяла на шворцы маленькага пінчарка, сабачка завурчаў, кінуўся на Пімку, падраў яму калашыну, Пімка ўскрыкнуў, адмоўна расцаніў сабачку і яго гаспадыню, шпількаю змацаваў калашыну, і мы пайшлі далей.