З дзённіка нябачнага

Пралог

„Гер Х альбо гер Y напісаў раман”, — што гэта азначае?

Ну, вельмі проста: „З дапамогай сваёй фантазіі ён паказаў асобаў, якіх насамрэч няма, прыпісаў ім перажыванні і звязаў іх паміж сабою.” — Прыкладна так, у агульных рысах, гучыць шырокавядомае меркаванне.

Кожнаму здаецца, быццам ён ведае, што такое фантазія, але пра тое, што ёсць надта і занадта дзіўныя катэгорыі сілы ўяўлення, здагадваюцца толькі вельмі нямногія.

Што сказаць, калі, напрыклад, рука, гэтая, так бы мовіць, пакладзістая і паслужлівая прылада мозаку, раптам адмаўляецца пісаць імя героя гісторыі, выдуманай гісторыі, і замест яго ўпарта выводзіць іншае імя? Ці ж бо тады міжволі не збіваешся cпанталыку і не пытаешся ў самога сябе: ствараю сапраўды я альбо, можа, сіла майго ўяўлення, зрэшты, — гэты від магічнага прыёмнага апарата? Менавіта тое, што ў галіне бяздротавага тэлеграфа называецца антэнай?

Здаралася, што людзі ўставалі сярод ночы і завяршалі пісьмовыя працы, якія звечара, ператомленыя напружаным днём, адкладвалі незакончанымі і цяпер упраўляліся з задачай лепш, чым калі маглі зрабіць тое самае ўдзень.

Нешта падобнае любяць тлумачыць словамі: „дапамагла прызаснулая падсвядомасць”.

Калі ж такое здараецца ў кляштары, дык кажуць: „Багародзіца спадобіла”.

Хто ведае, можа, якраз падсвядомасць і Багародзіца — акурат адно і тое самае.

Не, каб тое Багародзіца была толькі падсвядомасцю, не, але падсвядомасць якраз і спараджае Бога.

У прапанаваным вам рамане ролю галоўнага персанажа грае нехта Хрыстофэр Таўбэншляг, жывы чалавек.

Ці жыў ён сапраўды калі-небудзь, высветліць мне не ўдалося; відавочна ж, ён не плод маёй фантазіі, у гэтым я цвёрда перакананы; гэта я вам кажу шчыра, з улікам той небяспекі, што мяне прымуць за таго, каму хочацца спадабацца і зыскаць людскую ўвагу.

Можна было б і перапусціць мне, што пры гэтым у колькіх там абзацах гаворка пойдзе і пра мяне, прыкрая сітуацыя, без якое, на жаль, не абысціся.

Я ўжо збольшага вынасіў цэлы раман у галаве і пачаў яго запісваць, калі раптам заўважыў — ужо пазней, перачытваючы рукапіс! — што прозвішча „Таўбэншляг” унізалася-такі ў тэкст, а я нават не дагледзеў гэтага адразу.

Ды мала таго: сказы, якія я намерыўся занесці на паперу, змяніліся пад пяром і ўжо азначалі нешта зусім іншае, чым што я меў наўме сказаць; так разгарэлася цяжбіна паміж мною і і нябачным Хрыстофэрам Таўбэншлягам, у якой ён нарэшце узяў верх.

Я планаваў апісаць невялікі гарадок, такі жывы ў маёй памяці: атрымалася ж зусім іншая карціна, карціна, якая сёння паўстае перад мною куды больш рэальнай, чым тое там было насамрэч.

Зрэшты, мне не заставалася нічога іншага, як толькі даць волю вольную ўсяму таму, што Хрыстофэр Таўбэншляг абвяшчае ад свайго імя, так сказаць, адшкадавацца яму сваёй пісчай рукою і выкрасліць з кнігі ўсё, што ішло ад маіх уласных фантазіяў.

Скажам, вось такое: памянёны Хрыстофэр Таўбэншляг — істота нябачная, якая загадкавым чынам магла ўплываць на чалавека яснай памяці і кіраваць ім па сваёй волі, і ў такім разе паўстае пытанне: чаму ён скарыстаўся мною для свайго жыццеапісання? З марнага славалюбства? А ці каб гэта сталася „раманам”?

Кожны хай адказвае сабе cам.

А свае меркаванні я пакіну пры сабе.

Мабыць, мой выпадак зусім і не адзінкавы; можа, ужо недзе заўтра той наш Хрыстофэр Таўбэншляг пакарыстаецца іншай рукою.

Што сёння выдаецца нечым неверагодным, заўтра, глядзіш, збудніцца і збаналіцца! Мабыць, мы ўжо ў дарозе да старога і вечна новага вопыту.

Усё, што дзеецца у нас, —
Закон прыроды, прага дня;
Што здзеяў я на гэты раз, —
Ёсць самахвальства й балбатня.

І постаць Хрыстофэра Таўбэншляга, можа, толькі прадвесце, сімвал яго, ёсць асабовасць, наша жэстыкуляцыя пад маскай бясформнай сілы?

Для звышмудрых, якія ўсюды ганарацца сваім „заднім розумам”, думка, што чалавек толькі марыянетка, можа здацца дзікай.

Калі я, працуючы над тэкстам, аднаго разу раптам падумаў: можа, гэты Хрыстофэр Таўбэншляг якраз і ёсць нейкае як бы адшчэпленае ад мяне маё „Я”? Альбо мімалётнасць з маёй фантазіі, якая прачнулася, каб крыху пажыць самастойным жыццём, несвядома зачатай і народжанай ува мне фантасмагорыяй, як гэта здараецца ў людзей, якія думаюць, што яны часам бачаць прывіды і нават гутараць з імі?

І той нябачны быццам прачытаў у маім мозаку, перапыніў мой расказ і выдаў, скарыстаўшыся маёй жа рукой, як у парантозе, дзіўны адказ:

„Вы (прагучала пэўнай насмешкай, што ён назваў мяне „Вы”, а не „Ты”) Вы, магчыма, як усе людзі, якія, падобна Вам, думаюць, быцам яны унікальныя істоты, можа, нават нешта іншае чым „адшчэпленае Я”? — Адшчэпленае ад таго вялікага „Я”, якое называецца Богам?”

З таго часу я няраз часта і шмат думаў пра сэнс гэтай дзіўнай фразы, спадзеючыся знайсці ў ёй ключ да разгадкі таго, чым ёсць для мяне існаванне Хрыстофэра Таўбэншляга. Аднаго разу пры такіх разважаннях нават здалося, што на мяне найшло нейкае прасвятленне, але ўсё адразу паблыталася ад другое „заявы”: „Кожны чалавек — „Таўбэншляг”, („галубятня”), але не кожны Хрыстофэр — „Сын Божы”. Большасць хрысціян толькі лічаць сябе такімі. У сапраўднага ж хрысціяніна белыя галубы залятаюць у галубятню і вылятаюць з яе”.

З таго часу я пакінуў надзею напасці на след загадкі і скасаваў усякія спекуляцыі наконт таго, што, зрэшты, і я мог бы быць у ранейшым жыцці Хрыстофэрам Таўбэншлягам — на грунце прадаўняй тэорыі, нібыта чалавек шматразова рэінкарнуецца на зямлі!

Самае лепшае было б паверыць: тое нешта, якое вадзіла маёй рукою, — гэта вечная, свабодная, сама ў сабе спачылая і вызваленая з любых кшталтаў і формаў сіла; але, прачнуўшыся нараніцу са спакойнага сну, я ўбачыў праз апушчаныя павекі перад сабою вобраз нейкага старога, сівога, безбародага чалавека, рослага і па-юначы статнага, зграбнага, як жывы ўспамін пра ноч, і цэлы дзень мною кіравала непазбыўнае адчуванне, што гэта нясумненна быў сам Хрыстофэр Таўбэншляг.

Часам прыходзіла дзіўная подумка: ён жыве па той бок часу і прасторы і бярэ ўладу над спадчынай нашага жыцця, калі смерць прасцягае да нас руку. Але навошта такія развагі, яны не для старонніх людзей!

А цяпер я працытую пасланні Хрыстофэра Таўбэншляга ў парадку іх паступлення (часам у фрагментарнай форме), нічога да іх не дадаючы і нічога з іх не выкідаючы.

І. Першае пасланне Хрыстофэра Таўбэншляга

Колькі сябе памятаю, людзі ў горадзе кажуць, што мяне завуць ГалубятняТаўбэншляг (Taubenschlag — ням.) — галубятня..

Яшчэ калі малым хлопцам я надвячоркам хадзіў ад дома да дома з доўгім кіем з запаленым кнотам на канцы яго і запальваў лятарні, за мною бегала вулічная дзятва, пляскала ў далоні і галялёкала: „Галубятня, Галубятня, трарара, Галубятня”.

А я на тое ані не злаваўся, хоць, праўда, і не падпяваў ім.

Пазней дарослыя перанялі гэты назоў і звярталіся з ім, калі што мелі да мяне.

Зусім інакш было, што да імя Хрыстофэр . Яно, напісанае на паперцы, вісела ў мяне на шыі, калі мяне яшчэ сысунка, голенькае нямаўля, аднае раніцы знайшлі на парозе кірхі св. Марыі.

Цэтлік, відаць, навесіла мая маці, калі падкідала мяне.

І гэта адзінае, што яна дала мне ў дарогу. Таму з таго часу я заўсёды ўспрымаў імя Хрыстофэр як нешта святое. Яно мне проста ўвайшло ў плоць, і я насіў яго праз усё сваё жыццё як метрыку хрышчэння — выпісаную ў царства Вечнасці, — як дакумент, які нельга ні ўкрасці, ні адабраць. І ён увесь час рос і расце, як насеніна з цемры, пакуль не праявіцца тым, чым і быў на самым пачатку, пакуль не зліецца са мною і не ўвядзе мяне ў свет нятленнасці. Так, як і напісана ў Святым Пісанні: „пасеяна тленным, паўстане нятленным”.

Ісус хрысціўся дарослым чалавекам пры поўным усведамленні таго, што адбывалася: імя, якое было ягоным „Я”, сышло на зямлю з нябёсаў; сённяшнія людзі хрысцяцца груднымі дзеткамі, а не як тое мае быць, каб яны ўсведамлялі, што над імі ўчыняецца!? Яны гнуцца, куды іх вецер хіліць, ідуць праз усё сваё жыццё да магілы, як марыва над балотам, іх целы згніваюць, і ў тым, што паўстае і застаецца, — а гэта іх імя, — сваёй долі не ймуць. Але я ведаю, бо пакуль чалавек можа гаварыць пра сябе, што ён нешта ведае, я ведаю, што маё імя — Хрыстофэр .

Па горадзе ходзіць легенда, быццам мніх-дамініканец Райманд Пэнафортэ пабудаваў кірху св. Марыі на дары, пасыланыя яму з усіх гасподніх краін невядомымі дабрахотамі.

Над алтаром надпіс: „Flos florum — праз трыста гадоў буду”. А вышэй прыбіта размаляваная дошка, яна ўвесь час падае. Кожны год — на свята Багародзіцы.

Кажуць, ноччу на маладзіка, калі бывае так цёмна, што не відаць далоні перад сабою, ад кірхі падае белы цень на чорны рыначны пляц. Гэта, нібыта, вобраз Белага Дамініканца Пэнафортэ.

Калі нам, дзецям з прытулку для найдзічаў і сіротаў, спаўнялася дванаццаць гадоў, мы павінны былі ўпершыню ісці да споведзі.

— Чаму ты не спавядаўся? — сурова спытаўся ў мяне на раніцу святар.

— Я спавядаўся, ваша свяцейшасць.

— Ты хлусіш!

Тады я расказаў, што сталася:

— Я стаяў у кірсе і чакаў, калі мяне выклічуць, але тут нейкая рука падала мне знак, я падышоў да спавядальнай будкі, у ёй сядзеў белы мніх, і ён тры разы спытаўся, як мяне завуць. З першага разу я не ведаў як, другога разу ледзь-ледзь ведаў, але забыўся, не паспеўшы вымавіць; за трэцім разам у мяне на лобе выступіў халодны пот, язык анямеў, я не мог нічога сказаць, хоць нешта ў грудзях крычала: „ХРЫСТОФЭР!”. Белы мніх, мабыць, пачуў гэты голас, бо запісаў імя ў кнігу. Паказаў на яе і сказаў: „вось ты цяпер упісаны ў кнігу жыцця”. Пасля ён перажагнаў мяне і сказаў: „я адпускаю табе твае грахі — мінулыя і будучыя.”

На апошніх словах, якія я сказаў вельмі ціха, каб іх не мог пачуць ніхто з маіх таварышаў, бо я спалохаўся, — святар адхіснуўся, як у дзікім страху, і перажагнаўся.

Яшчэ тае самае ночы ўпершыню сталася так, што я неверагодным чынам пакінуў дом, і пасля нават не мог растлумачыць самому сабе, як зноў вярнуўся назад.

Увечары я лёг, распрануўшыся, а прачнуўся нараніцу ў ложку ўвесь апрануты і ў запыленых чаравіках. У кішэні былі кветкі, якіх, мабыць, я назбіраў высока ў горах.

Пазней так бывала даволі часта, пакуль наглядчыкі ў прытулку не прыхапілі мяне і не пачалі лупцаваць, бо я так і не мог сказаць, дзе ж я бываў уначы.

Аднаго разу мяне клікнулі ў кляштар да капэлана. Ён стаяў пасярэдзіне пакоя з нейкім старым герам, які пазней усынавіў мяне, і я здагадаўся, што яны гаварылі пра мае начныя вылазкі.

— Тваё цела яшчэ надта няспелае. Яно не павінна хадзіць з табой. Я прывяжу цябе, — сказаў стары гер, ведучы мяне за руку ў свой дом і пасля кожнага сказанага слова неяк адмыслова хапаючы ротам паветра.

У мяне сэрца заходзілася ад страху, бо я не разумеў, пра што гэта ён.

На ўпрыгожаных вялікімі заклёпкамі жалезных дзвярах дома старога гера было выбіта: „Барталамей барон фон Ёгер, ганаровы лятарнік”.

Я ніяк не разумеў, як арыстакрат мог быць лятарнікам; мне здалося, што я недзе нешта пра гэта чытаў, але ўсе тыя нікчэмныя веды, якія мне ўшчапілі ў школе, асыпаліся з мяне як папяровая мішура, аж настолькі я запаняверыўся ў той момант, што наогул здольны ясна думаць.

Пазней я даведаўся, што самы першы з продкаў барона быў сціплы лятарнік, якому было нададзена дваранства за нешта такое, чаго ён сам добра не ведаў. З таго часу на гербе тых Ёгераў побач з іншымі эмблемамі паявіліся алейная лямпа, рука і кій, і бароны з роду ў род штогоду бяруць з горада невялікую рэнту, няважна, нясуць яны сваю службу запальвання лятарняў на вуліцах ці не.

Ужо на другі дзень па загадзе барона я мусіў заступіць на службу.

— Твая рука павінна навучыцца таго, што пазней будзе выконваць твой дух, — сказаў ён. — Хай нават гэты фах нязначны, але ён будзе ўпачціўлены, увысакароднены, калі ім пазней здолее авалодаць твой дух. Праца, якую адмаўляецца прымаць душа, нявартая таго, каб яе выконваў арганізм.

Я глядзеў на старога гера і маўчаў, бо тады яшчэ не разумеў, што ён вярзе, што мае на ўвазе.

— Альбо, можа, табе лепш хочацца быць гандляром? — дадаў ён з сяброўскім пакепам.

— А заўтра раніцай я павінен буду зноў тушыць лятарні? — нясмела спытаўся я.

Барон пагладзіў мяне па шчацэ:

— Вядома, бо як устане сонца, дык навошта ж тады людзям іншае святло.

Часам, гаворачы са мною, ён неяк своеасабліва прытоена паглядаў на мяне; здавалася, у ягоных вачах было маўклівае пытанне: „Ці зразумеў ты нарэшце?”, альбо, можа, ён хацеў гэтым сказаць: „Я вельмі непакоюся, ці зможаш ты разгадаць гэта?”

У такія хвіліны я адчуваў у грудзях гарачую пякотку, быццам голас таго, хто падчас маёй споведзі беламу мніху крычаў мне імя „Хрыстофэр”, даваў мне нячутны адказ.

Барон быў знявечаны пачварным жалваком з левага боку шыі, так што каўнер ягонага каптана да плячэй заўсёды быў расшпілены, каб не заважаць рухомасці галавы.

Ноччу, калі каптан вісеў на крэсле і быў падобны на абезгалоўлены труп, ён часта ўсяляў у мяне неапісальную жудасць; я мог вызваліцца ад гэтага адчування, толькі калі ўяўляў сабе, як ўвогуле мілая жыццёвая зычлівасць зыходзіла ад барона. Нягледзячы на нямач і амаль камічны выгляд, бо сівая барада звісала, як разбэрсаны венік, у маім апекуне крылася нешта незвычайна далікатнае і пяшчотнае, нешта квола-дзіцячае, нешта бяскрыўднае, што часам яшчэ больш уражвала, калі ён гневаўся і строга пазіраў праз бліскучыя шкельцы свайго старамоднага пэнснэ.

У такія моманты ён уяўляўся мне вялізнай сарокай, якая нацэлілася напасці на вас, але ў пільных вачах у яе ледзь прыхаваны ўнутраны страх: „Ты не адважышся лавіць мяне!?”

Дом Ёгераў, у якім я жыў столькі гадоў, быў адзін з самых старых у горадзе, у ім было шмат паверхаў, у якіх жылі продкі барона — кожнае новае пакаленне паверхам вышэй за папярэдняе, быццам іх прага падняцца да неба ўвесь час падрастала.

Я не магу ўспомніць, каб калі барон заходзіў у гэтыя старыя памяшканні, фасадныя вокны якіх ужо аслеплі і пашарэлі, ён жыў са мною у двух нічым не аздобленых пабеленых пакоях аж пад самым пляскатым дахам.

Недзе там унізе на зямлі растуць дрэвы, сярод іх ходзяць людзі; у нас расце конскі бэз — бузіна, з белымі, пахучымі суквеццямі, побач з вялікай заржавелай жалезнай бочкай, у якую раней сцякала з рыны дажджавая вада і сыпалася намець смецця і прагнілай лістоты.

Глыбока ўнізе ледзь не пад самымі старавечнымі ружовымі, вохрыста-жоўтымі і светлаблакітнымі з голымі вокнамі дамамі пад падобнымі на імшана-зялёныя капелюшы без палёў дахамі струменіць шырокая, роўная, шэрая ад горнай вады рака. Амаль колам рака абцякае горад, падобны гэтым самым на востраў, зашморгнуты пятлёю вады; рака плыве з поўдня, паварочвае на захад, зноў угінаецца і вяртаецца назад на поўдзень, туды, дзе на вузкай касе стаіць наш апошні дом, ужо аддзелены ад таго месца, дзе рака пачала абдымаць горад, — і далей, за высокім пагоркам знікае з вачэй.

Па рудым, вышынёй у чалавечы рост мосце з сырых негабляваных камлюкоў, якія дрыжаць і прасядаюць, калі асліныя запрэжкі праязджаюць па іх, — можна перабрацца на па-той бок, на парослы лесам бераг, які пясчанымі выдмамі асыпаецца ў ваду. З нашага даху паўзверх усяго гэтага адкрываецца лугавая даліннасць, у самай цёмнай далечы якое аблокамі лунаюць горы і горамі грувасцяцца аблокі.

Пасярэдзіне горада ўзвышаецца замкападобны, выцягнуты будынак, ні на што больш не прыдатны альбо прыдатны зусім нікчэмна, як толькі ўлоўліваць калючы бляск восеньскага сонца сваім жарасным адбіткам у бязвейкавых вокнах-вачах.

На яйкападобным бруку заўсёды бязьлюднага рыначнага пляца, на якім, нібы забытыя вялізныя цацкі, стаяць павеці гандляроў сярод кучаў перавернутых кашоў, у шчыллі паміж камянёў расце трава.

А часам па нядзелях, калі гарачыня разагравае барочныя муры ратушы, чуюцца прыглушаныя гукі духавой музыкі, данесенай сюды ўгору зябкім дыханнем паветра, — яны памацняюцца, і тут раптам шырока раззяўляецца брама тракціра „На пошце Флецынгера”, і няспешна выплывае страката разубраны вясельны поезд і прастуе да кірхі, моладзь у каляровых стужках урачыста размахвае вянкамі, наперадзе гурт дзяцей, на чале якіх, як ласіца, нягледзячы на мыліцы, маленькі, дзесяцігадовы, ледзь не ашалелы ад весялосці калека, быццам уся радасна-святочная калатня толькі дзеля яго тут і зладжана, тым часам як усе астатнія толькі адбывюць мусовую сур’ёзнасць падзеі.

Калі я таго вечара, ужо намагаючыся заснуць, ляжаў у ложку, адчыніліся дзверы, і мяне зноў агарнуў няпэўны страх, бо да мяне ўвайшоў барон. І я падумаў, што ён, як і гразіўся, хоча прывязаць мяне. Але ён толькі сказаў:

— Хачу навучыць цябе маліцца; — усе яны не ведаюць, як трэба маліцца. Маліцца трэба не словамі, маліцца трэба рукамі. Хто моліцца словамі, той жабруе. А жабраваць нельга, брыдка. Дух твой сам ведае загадзя, чаго і як табе трэба. Калі змыкаюцца далоні, левая палавіна ў чалавеку замыкаецца з праваю ў ланцуг. І чалавечае цела ўжо моцна звязанае; а з кончыкаў паднятых угору пальцаў свабодна ўзносіцца ўгору полымя. У гэтым таямніца малення, пра якую не напісана ні ў якім пісанні.

У тую ноч я ўпершыню вандраваў, не прачнуўшыся на раніцу ў ложку ў запыленых чаравіках і апрануты.

(...)

(Поўнасьцю пераклад раману ў прыкладзеным PDF-файле.)