Кожнай царкве патрэбны алтар, а кожнаму алтару патрэбны мёртвы сьвяты. Недахоп гэтых апошніх у пачатку VIII стагодзьдзя давёў да практыкі, у якой асьвячаныя парэшткі разрэзваліся на кавалкі і кавалачкі ды рассылаліся ў незабясьпечаныя цэрквы. Шкада беднай Сьвятой Лізаветы, чый яшчэ цёплы труп фанатычныя зьбіральнікі мошчаў у 1231 годзе пазбавілі валасоў, пазногцяў і смочкаў. Або Сьвятога Якуба: адно плячо ў Льежы, другое ў Эльзасе, рука ў Рыдынгу, частка грудзіны ў Пістоі, зуб у Брэмэне, а астатняе ў Сант’яга дэ Кампастэла. Члены Сьвятой Сям’і, целы якіх былі ўзьнесеныя на нябёсы адразу пасьля сьмерці, не далі ніякіх мошчаў акрамя тых, якіх яны пазбыліся пры жыцьці. Дзевяць розных цэркваў прэтэндуюць на захоўваньне крайняе плоці Хрыста. Шэсьцьдзесят дзевяць сьцьвярджаюць, што ў іх захоўваюцца пляшачкі з малаком, выціснутым з грудзей Дзевы Марыі. А пасма яе валасоў вяла асобнае, надзвычай рухавае існаваньне з часу стрыжкі дзесьці пад канец першага стагодзьдзя да нашай эры.

Гэткія пераносіны акрэсьліваюцца тэалягічным тэрмінам „трансьляцыя”. Ён выводзіцца ад самага нерэгулярнага з лацінскіх дзеясловаў, — fero, ferre, tuli, latum, — які значыць „пераносіць” або „перакладаць”. Старажытны грэцкі тэрмін на расчляненьне, якое абавязкова папярэджвае шматразовую „трансьляцыю”, гучыць sparagmos — гэта тое, што мэнады ў Тракіі зрабілі Арфэю. А менавіта — разьдзерлі яго на кавалкі. Ягоная галава апынулася ў рацэ Гебрус, якою даплыла — паводле некаторых сьведчаньняў, увесь час сьпяваючы — да ўзьбярэжжа Лесбасу, дзе яе пахавалі.

У нашыя дні „трансьляцыя” стала акрэсьленьнем таго, што здараецца з кніжкамі. (Sparagmos здараецца таксама, але сёньня яно вядомае пад назвай „рэдагаваньне”.) Безумоўна, разразаньне і рассыланьне сьвятых толькі прыблізна нагадвае дзеяньні, якія выконваюцца над кніжкамі. Тое, што адна пасма валасоў з галавы Дзевы Марыі можа быць так сама дзейсная, як і ўсё цела, што сьвятога можна дзяліць на колькі заўгодна кавалкаў, а кожная частка захавае моц цэлага (дзеля аздараўленьня, збаўленьня або прадухіленьня бяды), — у рэшце рэшт абапіраецца на догме ласкі, якая ў сваю чаргу патрабуе значнага парыву веры.

На гэтых самых дагматычных асновах трымаецца і продаж індульгенцый; гэткі хісткі фундамэнт не выклікае вялікага даверу, тым ня менш патрабаваньні да вернікаў не памяншаюцца. Каб пасма валасоў з галавы Дзевы Марыі мела прыпісваную ёй дабрадзейную моц, трэба ня толькі, каб гэтая пасма ўвасабляла ўсё цела і каб цела ўвасабляла ўвесь запас заслужанай цнатлівым жыцьцём ласкі Марыі, але і таго (паколькі догма ласкі — абсалютная), каб гэтыя пасьлядоўныя ўвасабленьні былі дасканалымі: валасы ёсьць Дзевай Марыяй, і ўсё, што яна азначае, прысутнічае ў пасьме валасоў. Сынэкдаха зь перасолам.

Карл Вялікі верыў у гэта і насіў мошчы, замкнёныя ў паўшар’і з адшліфаванага крышталю, на шыі. Чакаць ад сёньняшніх чытачоў падобнага парыву веры — гэта быць аптымістам на мяжы вар’яцтва, ды ўсё ж такое дапушчэньне прысутнічае пры кожнай публікацыі літаратурнага перакладу. І наогул гэткі аптымізм апраўдваецца. Чытачы вераць у пераклад. Аднак для пісьменьнікаў гэты працэс зьяўляецца больш складаным.

Вось, дзеля нагляднага прыкладу, сьпісак кніжак, якіх я не напісаў: „Lemprière’s Wörterbuch”, „Le Dictionnaire de Lemprière”, „Słownik Lemprière’a”, „Lempriere Orđabók”, „Lemprières Lexicon”, „El Diccionario de Lemprière”, „A Lemprière-lexicon”, „Het Wordenboek van Lemprière”, „Kabbalin Kulta” (Lemprière па-фінску вымавіць немагчыма), „Dictionarului Lemprière”, „Lemprière’s Ordbog” і некалькі далейшых варыянтаў у мовах (іўрыт, кантонская, карэйская, расейская, японская), альфабэты якіх, прынамсі для мяне, нечытэльныя.

Пераклад імпліцытна абяцае, што ён нясе ў сабе тэкст арыгіналу, што аўтарская задума, выказаная ў арыгінале, прысутнічае ў новай вэрсіі ў ня меншай ступені, чым збаўчая дабрыня Дзевы Марыі прысутнічае ў пасьме яе валасоў. У перакладзе, аднак, няма догмы ласкі. Насамрэч, наколькі я магу меркаваць, у ім няма ні догмы, ні пасьлядоўнай тэорыі, а існаваньне катэдраў тэорыі перакладу ва ўнівэрсытэтах па ўсім сьвеце гарантуе магчымасьць дасканалага перакладу ня больш, чым папскі пасад запэўнівае цноту ў Рыма-каталіцкай царкве.

Будоўлі без фундамэнтаў выклікаюць нэрвовасьць у іхных насельнікаў, а ўсе пісьменьнікі, як вядома, схільныя да параноі. Сярод усіх трывожлівых дзеяньняў, якія праводзяцца над кніжкай (рэдактура, пераплятаньне, накладаньне супэрвокладкі, публікацыя, рэцэнзіі...), перакладу лёгка дастаецца першынство. Гэта, безумоўна, моцны сыгнал аўтару, што кніжка перастала быць ягонай, а сталася публічнай уласнасьцю, што яна перастала быць тым, што ён робіць, а сталася тым, што ён зрабіў. Opus (справа) абярнуўся ў corpus (цела) ды пры гэтым, прынамсі для самога аўтара, у мёртвае цела.

Ідзем далей: расчляненьне. Правы на распаўсюд на паасобных тэрыторыях і мовах прададзеныя. Потым доўгі час нічога ня дзеецца. Або толькі здаецца, што нічога ня дзеецца. Дзесьці далёка і загадкава пачынаюць працаваць перакладчыкі. Аўтаравы О зьмяняюцца ў Ø. Аўтаравы С нарошчваюць маленькія хвосьцікі. Умляўты, акцэнты ды ўсякага роду значкі і закавыкі пярэсьцяць тэкст, пакрываючы яго дыякрытычнымі ападкамі. Тэкст відазьмяняецца і, па-відавочнаму, набрыньвае. Перакладная кніжка наогул на 20 адсоткаў даўжэйшая за арыгінал. Аднак часам яна скурчваецца. Выданьне майго першага раману ў Вялікабрытаніі налічвае 530 старонак, а пераклад на іўрыт — 431. Пераклад? Sparagmos? Дзе падзеліся астатнія валасы Дзевы Марыі? Ты проста ня ведаеш, што дзеецца з тваёй кніжкай у перакладзе, і часам лепш пра гэта не пытацца.

Але пытаньні прыходзяць да цябе, нягледзячы на тое, ці ты сам пытаесься, ці не. Яны прыходзяць ад тваіх перакладчыкаў. Ты спадзяесься гэтага і, да пэўнай ступені, вітаеш іх. Як яны абыйдуцца з далікатнай тканкай моўных гульняў, тонкіх намёкаў і лёгкіх зьменаў тону, якія ажыўляюць твой шэдэўр? Аблаташыўшы ангельскую мову, каб запіхнуць пяць сыномімаў да „карабля” у адзін сказ, пачынаеш сумнявацца, ці твае перакладчыкі з краінаў бяз доступу да мора знойдуць дастатковую колькасьць адпаведнікаў, напрыклад, у чэскай мове, ня кажучы ўжо пра славацкую. А што з дваццацьцю пяцьцю сынонімамі да „кніжкі”, кожны зь якіх пачынаецца зь іншай літары альфабэту, за выняткам літары, зь якой пачынаецца адпаведнік „слоўніка” ў дадзенай мове, бо той сынонім павінен зьявіцца з блазьнюкаватым спазьненьнем у наступным абзацы? Як гэта перадаць у грэцкай мове, у альфабэце якой няма патрэбных дваццаці шасьці літар? Або ў кантонскай кітайшчыне, дзе ўвогуле няма ніякіх літар?

У сапраўднасьці, усе гэтыя „сумненьні” можна разьдзяліць на дзьве ўзаемазьвязаныя рубрыкі: „Ці мае перакладчыкі прызнаюць мой незвычайны клёк і талент?” А калі так, дык: „Ці яны напішуць і скажуць мне пра гэта?”

Як думаю, гэта выбачальна, калі ўзяць пад увагу, па-першае, тыя разумовыя зьнявечаньні, якія зазнае чалавек, маючы гадамі за кампанію толькі кампутэрны экран, і па-другое, факт, што хоць для бальшыні пісьменьнікаў хапае грузавіка сярэдніх памераў, каб перавезьці іх гіпэртрафаванае эга, то ня хопіць і цэлага танкера, каб зьмясьціць уласьцівую ім няўпэўненасьць. Але адказы на вышэй згаданыя пытаньні звычайна гучаць „Толькі зь ветлівасьці” і „Не”. Да цябе хутка даходзіць, што пытаньні ад перакладчыка не разьлічаныя на тое, каб дадаць аўтару самапавагі.

Напрыклад: „Колькі ног насамрэч у капітана Роя? На старонцы 170 ён акрэсьлены як інвалід, і там кажацца, што ён страціў адну нагу. А на старонках 389 і 478 у яго, як падаецца, увогуле няма ног”.

Або: „Карэта павярнула налева перад Пляцам Нявінных, як быццам хацела пераехаць на другі бок ракі па Мосьце......вы ўпэўненыя, што налева, а не направа?”

„І дарэчы, як можа соль з Кальтанісэты (Сыцылія) паходзіць з Кальярэ (Кальярэ, як мяркую, знаходзіцца на Сардыніі)?”

Урэшце: „Ён не ўсьведамляў раней — УСЬВЕДАМЛЯЎ ЧАГО??? Ці можна ўсьведамляць проста так, без дапаўненьня?”

На такое і адказваць ня хочацца.

Але ты адказваеш, бо перакладчыкі зьяўляюцца ня толькі тваімі самымі блізкімі і ўважлівымі чытачамі, але і самымі блізкімі і ўважлівымі перапісчыкамі. Твой тэкст знаходзіцца ў іхных руках. Ад майго швэдзкага перакладчыка, Томаса Прэйса: „Дзякую за гэткі неадкладны адказ. Вы клапоціцеся за сваю працу. Ня ўсе аўтары такія. Я якраз чытаю рэдактуру свайго перакладу „LA Confidential” Джэймса Элрая. Ён нават не ўганараваў мяне адказам, каб сказаць, што не зацікаўлены ў супрацоўніцтве”... Кемлівы пісьменьнік прынамсі захоўвае ветлівасьць.

Запытаньні перакладчыкаў засяроджваюцца не непасьлядоўнасьцях сюжэту і слоўнікавых праблемах. Бяда неахайнаму канструктару інтрыгі ці стваральніку наватвораў. Але, улічваючы тое, што раман — гэта ня толькі словы, нанізаныя на нітку інтрыгі, толькі пісьменьнік зь нечалавечай самаўпэўненасьцю ні разу не задаў бы сабе пытаньня, што сталася зь іншымі рэчамі: стылем, напрыклад, або зьменамі пэрспэктывы, адноснай грубаватасьцю або рафінаванасьцю камічных пасажаў, узроўнямі іроніі. Мяне ніколі не пыталі, ці я не спрабую „быць сьмешным”.

Пісьменьнік, якога перакладаюць, у сваёй ізаляванасьці нагадвае генэрала ў бункеры, які імкнецца весьці вайну адначасова на больш чым дваццаці франтах. Паведамленьні даходзяць (або і не), але, зьведзеныя да самага асноўнага, яны даюць слабое ўяўленьне пра тое, як разьвіваецца канфлікт у цэлым. Чалавек падазрае, што франтавікі бяруць справы ў свае рукі. Горай, калі яны праяўляюць ініцыятыву, ці яшчэ горай, калі адбываеццая выбух крэатыўнага дару. Сытуацыя выйшла з-пад кантролю...

Не зусім, але часткова так — кантроль перайшоў у чужыя рукі. Твая кніжка стаецца іншымі кніжкамі, што павінна значыць, што і ты, як пісьменьнік, стаесься групай іншых пісьменьнікаў ці, больш канкрэтна, групай перакладчыкаў. Але тут аналёгія абрываецца. Ты надалей „ты”, тым часам як твая кніжка пераўвасабляецца па-альбанску, па-эстонску і па-японску. Хто гэтыя самазванцы, якія так рупна падшываюцца пад „цябе”, аўтара кніжкі? Распаўсюд тэксту ў мовах, здольных яго адтварыць, пашырае яго абсяг і ўзмацняе яго прыцягальнасьць, але адтварэньні (тваімі перакладчыкамі) высілку, укладзенага ў яго арыгінальную вэрсію, выглядаюць як пародыі ці як нейкія кпіны. Безумоўна, можа здарыцца, што перакладчык толькі цьмяна ўсьведамляе сабе тытанічныя намаганьні, укладзеныя ў стварэньне кніжкі; але можна без сумневу сьцьвярджаць, што аўтар увогуле не разумее цяжкасьцяў, зьвязаных зь яе перакладам. Аўтары наогул не сустракаюцца са сваімі перакладчыкамі і ўдзельнічаюць у працэсе перакладу толькі ўскосна. Закончаная кніжка зьяўляецца як быццам ex nihilo, без высілку, або з ігнараваньнем высілку арыгінальнага аўтара.

Працэс перакладу займае сваё невыразнае месца ў шэрагу дзеяньняў, якія аддзяляюць кніжку ад яе аўтара, зьмяшчаючы першую перад зрокам патэнцыйных чытачоў і ператвараючы другога ў балбатлівую марыянэтку на службе ў яе. Карацей, маецца на ўвазе публікацыя. Пазначаны непаразуменьнямі і паранояй, пераклад зьяўляецца дзеяньнем, якое чыніць незваротным пераход кніжкі з прыватнасьці пісьменьніцкай фантазіі у публічныя сфэры культуры і рынку. Перакладныя выданьні маіх кніжак — рэчы для мяне зусім чужыя, так бы мовіць, замежныя.

Але за гэтыя выданьні я купіў сабе дом.

„Пераклад” як рэч, пад чым я разумею хутчэй перакладзеную кніжку, чым працэс, які яе стварыў, робіць пісьменьнікаў багатымі і шчасьлівымі. Сярод дзеяньняў, якія даюць пісьменьнікам дадатковы грош (такія дзеяньні акрэсьліваюцца далікатна як „пошук як мага шырэйшай публікі для твору”), продаж правоў на пераклад зьяўляецца заняткам найбольш прыбытковым і адначасова найменш крывадушным. Ён не патрабуе, каб пісьменьнік заглыбляўся ў сьлязьлівыя расповеды аб сваім дзяцінстве перад адпаведна спагадлівымі журналістамі, дэклямаваў свае творы перад публікай, якая вымяраецца адназначнымі лікамі, або падстройваў міжсабойчыкі са старанна выбранымі крытыкамі. Аднак ён зачыняе дзьверы перад эзатэрычнай, але запаветнай, мрояй.

Уявіце сабе кніжку настолькі добрую, што яе якасьці ў змозе абярнуць фальшывае рытарычнае шумавіньне найлепшых рэцэнзій на яе ў праўду. Замест таго, каб „захапляць”  (што значыць — яе аўтар зрабіў намаганьне сканструяваць сюжэт), яна насамрэч захапляе. Замест таго, каб быць „прыгожа напісанай” (што значыць — у ёй ёсьць прыметнікі), яна насамрэч прыгожа напісана. І замест таго, каб быць „сапраўднай рэдкасьцю і вельмі патрэбнай кніжкай” (што значыць — яе аўтар жанаты з/замужам за рэцэнзэнтам), яе сюжэт мае сілу, значнасьць і завостранасьць, якія разам і чыняць яе патрэбнай. І, замест таго, каб быць перакладзенай на трыццаць або і больш моваў, яе дасканаласьць чыніць яе абсалютна неперакладальнай. Што далей?

Я ўпэўнены, што ўсе тыя цьмянага паходжаньня гісторыі аб натугах адданых чытачоў, якія вучацца расейскай мовы, каб чытаць Пушкіна, або гішпанскай для Сэрвантэса, або фінскай (у што цяжка паверыць) для „Калевалы”, маюць апакрыфічны характар. Тым ня менш гэтая ўяўная кніжка настолькі добрая (значыць, яна захапляльная, прыгожа напісаная і патрэбная), што чытачоў з усяго сьвету, неадкладна і масава, ахоплівае кнігалюбны парыў веры. Яны пачынаюць старанна вывучаць мову, на якой яна напісаная, каб конча прачытаць гэты цудоўны том.

Замест таго, каб выпраўляць кніжку ў небясьпечнае падарожжа да чытачоў, якія немаведама дзе знаходзяцца і немаведама на якіх мовах гавораць, уявіце сабе чытачоў, якія заўзята прадзіраюцца праз гушчары чужой граматыкі, нерэгулярных дзеясловаў, слэнгу, спэцыяльнай лексыкі і ўсіх іншых рэчаў, якія некалі давялі майго сябра да пайменаваньня перакладу, ні менш, ні больш, „пеклам”. Урэшце, скарыўшы сваю нецярплівасьць, яны даходзяць да пункту, калі іхная моўная кваліфікацыя дазваляе ім пасмакаваць усе тонкасьці і нюансы гэтай нязвыклай кніжкі, яны разгінаюць сьпіну і засядаюць да цяжка выпакутаванага банкету...

Папа Баніфацый ІХ спрабаваў забараніць „трансьляцыю” сьвятых, падобна як пазьнейшыя папы спрабавалі кантраляваць „трансьляцыю” Бібліі. Усе яны пацярпелі паразу, і муміфікаваныя ступні, пальцы, крайняя плоць і Слова Божае як сьлед перадаваліся з Рыму у самыя глухія куткі хрысьціянскага сьвету. Параноя пісьменьнікаў аднолькавая з той, якая мучыла папу Баніфацыя. Яны зь недаверам і нялюбасьцю ставяцца да перадачаў, пераказаў, перакладаў — да ўсяго, што адбірае ад іх іхную кніжку. Аднак плынь, ці то культурная, ці то духоўная, імкнецца заўсёды навонкі, ад цэнтру на ўскрай. Усё імкнецца пашырацца.

Усё ж я думаю, што ў тумане параноі, які ахутвае перакладанага пісьменьніка, тоіцца адно жаданьне. Кожны хацеў бы напісаць такую немагчымую кніжку — кніжку, якая прыцягвае чытачоў да свайго сьвету і сваёй мовы, як Рым прыцягвае пілігрымаў да сваіх касьцёлаў. Гэта, безумоўна, сэнтымэнтальная фантазія, але яе наступствы яшчэ горшыя. Пісьменьнік, якога перакладаюць, у змозе пераканаць сябе, што ён ужо напісаў такую кніжку, адно што дваццаць зь лішкам перакладчыкаў паклала на яе свае рукі першымі. Калі б яны не паклалі, дык, адпаведна, цябе цяпер значна менш чыталі б, або (спакусьлівая альтэрнатыва) ты быў бы агульна прызнаны найвыдатнейшым пісьменьнікам на плянэце.

Ці крайняя неймавернасьць гэтага сцэнарыю сьведчыць аб высокай ступені пісьменьніцкай параноі наконт перакладаў, ці, можа, тут якраз наадварот, — пытаньне невырашальнае і, мабыць, ня вельмі каб важнае, бо шанцы, што адна з гэтых магчымасьцяў можа зьдзейсьніцца, прыблізна такія, як і шанцы, што Дзева Марыя ўваскрэсьне, здаровая і некранутая (калі не лічыць трошкі папсаваную фрызуру), з крышталёвага паўшар’я, якое калісьці вісела на шыі імпэратара Карля Вялікага?

Адзінае сапраўднае выйсьце з гэтай дыскамфортнай галаваломкі — перакласьці сваю кніжку самому. Але, акрамя галаваскрутнага высілку, гэта патрабуе ад цябе раскірэчаньня ў асабліва дыскамфортным моўным шпагаце. Гэтую праблему закрануў Гілер Бэлок у лекцыі ў 1931 годзе: „Нямецкую мову ў нас ведаюць да такой ступені, што англічаніна, асабліва ў багаслоўскіх пытаньнях, не зразумеюць. Францускую мову ў нас ведаюць да такой ступені, што ангельскі сказ, які імкнецца перакласьці францускі, гучыць ненатуральна і сьмешнавата”. Калі гэта занадта цьмяна, дык вось парафраз (хоць і ненаўмысны), агучаны сяржантам з сэрыялу „Hill Street Blues”, усяго празь пяцьдзясят гадоў:

„І памятайце, хлопцы, будзьце асьцярожныя тамака”...

На жаль, перакладаны пісьменьнік можа быць або „тамака”, або „асьцярожны”.

Лорэнс Норфалк (Lawrence Norfolk, нар. 1963) — брытанец, аўтар трох экстравагантных гістарычных раманаў: „Lemprière’s Dictionary” (1991), „The Pope’s Rhinoceros” (1996), „In the Shape of a Boar” (2000).