Маё імя Мустафа. Я з тых, на каго табе лепш не глядзець. І калі сярод такіх ёсьць найгоршы, дык я той і ёсьць. Калі ў Тэшні жанчына зацяжарыць, ёй забараняюць праходзіць міма майго дома. Калі яна гляне на мяне, кажуць, дзіця будзе брыдкае як ніхто зь ягонага роду. Гэткага звычаю трымаюцца і мусульманскія і іхныя кабеты. А калі я быў малы, сваёй маці да калена, яна звычайна гладзіла мяне па галаве і казала: «Мой Мустафа, цябе добры Алаг стварыў ад зайздрасьці. Такога, каб толькі ён сам мог глядзець і яму не зрабілася б блага». І яшчэ яна казала які гэта шчасьлівы знак, бо Бог заўсёды хавае ад чалавечага вока найлепшае з таго, што стварыў. А як можа быць добрым тое, што брыдкае, гэтага маці ня ведала. Заўсёды ёсьць нешта, што ведае ўвесь сьвет і чаго ня ведаюць маці. Калі б ведалі, чалавечы род бы спыніўся. Але ня мне пра гэта казаць. Лепш далей казаць толькі пра сябе, а не пра іншых. Маё імя Мустафа. Але я на яго не адгукаюся. Калі мне заманецца самога сябе паклікаць, я шапну Гурбэт. Чужаніца.

І тата мой быў Мустафа. Калі я нарадзіўся, у яго пыталіся як будзе звацца малое. Так як завецца той, хто яго стварыў. Людзі пераглядаліся, маўляў, ці Мустафа зусім здурнеў або занадта праняўся вялікім гонарам, каб даваць дзіцяці імя Творцы. А тату майму Творца ня быў і ў галаве, бо думаў ён толькі пра сябе самога. Пакарае цябе за гэта добры Алаг, казалі яму браты, старая бабка дзіву давалася, а дзед сядзеў на сваёй тэрасе, курыў люльку і прапускаў міма сябе ўсякае дабро і ўсякае ліха. Было гэта да таго, як я нарадзіўся. І тады мяне назвалі Мустафа. І яшчэ ўсе былі шчасьлівыя, што тату майму не прыйшло ў галаву нешта горшае. Бо калі б прыйшло, ён бы гэтак і зрабіў. Былі такія часы, калі ў Босьніі панавала бядота, а вялікім панам ні сто прыслужнікаў не давалі рады дагадзіць.

Людзі нараджаюцца бяз твару. Што мужчына, што жанчына - ўсе аднолькавыя, калі ім шэсьць месяцаў. Нават ня ведаеш, да каго падобны - да бацькі або да маці. Каля году не відаць нічога. А калі мой тата пабачыў, дык склаў рукі, як складаюць хрысьціяне, калі стануць перад царквой, але не казаў нічога. Толькі што позірк ягоны, калі йшоў вуліцай, быў апушчаны долу, ён не глядзеў у неба, як раней, і чакаў пакуль вулічны натоўп зьнясе тое, што стаіць у яго на дарозе, але толькі ўзьнімаў вочы да дахаў найбольшых дамоў. Як мінаў час і па мне ўсё больш было відаць які я ёсьць, вочы ягоныя апускаліся ўсё ніжэй, пакуль не спыняліся на шчыліне паміж камянямі ў бруку. Мустафа-бэг, клікалі яго з крамы, ці расьце нашчадак? А калі ён азіраўся, каб паглядзець хто кліча, не было нікога. Ці той, хто пытаўся пра мяне, пасьпяваў схавацца, ці мой тата чуў галасы, якіх не было.

Мне было сем, калі ён пайшоў з дому. Ніякі я ня бэг, ня мой гэта маёнтак, не мая жонка і не маё дзіця. Нікога свайго ў мяне няма. Каля рэчкі, далёка за горадам, зь вербалозу склаў сабе лагво. Хадзіў па сёлах ад дома да дома і прасіў міласьціну. Маці раз-пораз хадзіла па яго, казала, каб вярнуўся, маліла яго ўсім на сьвеце, але ён не хацеў. Яна казала яму: вярніся, сына ніколі ня мусіш бачыць. А ён казаў, што ня мае сына і што скончыць у пекле кожны бацька, які ня хоча бачыць сваё дзіця. І так яна адыходзіла плачучы, але пасьля вярталася зноў. І ўсё пачыналася спачатку. Кахала яго так, як жонка кахае свайго мужа, ніколі не жадаючы яму зла і праклінаючы не яго, калі надыйдзе найгоршае, а свайго роднага бацьку, які ёй гэткага мужа знайшоў. Як восень ператваралася ў зіму і як пачыналася летняя сьпёка, калі высыхалі ўсе крыніцы і не было адкуль вады напіцца, гэтак і мая маці Сэна ішла, каб вярнуць бацьку дахаты. Аднойчы яна сказала яму: ды зусім ён не такі, як ты думаеш, дзіцёнак як і ўсе іншыя. А ён толькі паглядзеў на яе, гэтак тужліва, як сабака глядзіць на нагу, якую яму адарвала пастка на лісаў, і нічога не сказаў. Не сказаў нават, што ня мае сына і што скончыць у пекле кожны бацька, які адвернецца ад свайго дзіцяці.

Было тое на Ільлю, калі тату майго двое прынесьлі дахаты і паклалі на падлогу галавою на ўсход. Мне было дванаццаць гадоў, і я сеў каля яго. Ён ляжаў спакойна, пальцы на левай руцэ ў яго былі сагнутыя і здранцьвелыя, як у сокала перад тым, як ён схопіць зайца. Я спрабаваў іх выпрастаць, але лягчэй было б зламаць дубовую калоду, чым разагнуць нябожчыку пальцы. Я падумаў - як жа мой тата ў труну з такой рукою, як жа яго рукі ад сэрца спусьцяць у яму, як ён перад Богам пакажацца з такой пагрозьлівай рукою.

Пасьля мяне адсунулі ўбок. Нябожчыка трэба было падрыхтаваць да пахаваньня. Пакуль зь яго скідалі лахманы, з доўгіх калматых валасоў і з барады павылазіла гнюсота. Чорныя вошы, а былі іх дзясяткі, бегалі па драўлянай падлозе. Яны ня ведалі, куды падзецца, выгнанцы сярод чужога сьвету. Народжаныя ў ягоных валасах і барадзе, тыя вошы і вочы, з чыіх яек яны вылупіліся, і яшчэ старэйшыя - былі адзінымі жывымі стварэньнямі, якія са сьмерцю майго таты Мустафы нешта страцілі. А забіў яго я, бо я такі, які я ёсьць, меншы за тых вошаў.

Мяне завуць Мустафа, але ад часу, як пахавалі бацьку, я - Гурбэт. Чужаніца. З дома я больш не выходжу, каб не сурочыць нечае дзіця, калі на мяне паглядзіць, а стаю ля акна, а людзі хай пільнуюцца і не пускаюць сваіх дзяцей у Гурбэтаў завулак.

Калі мне надакучыць глядзець на сьвет, які не праходзіць, я іду ў сад за домам і чакаю, дзе якая ружа пачне цьвісьці. Я саджу іх сваімі рукамі, па дзьве-тры кожны год. У мяне ўсякая прымаецца, а ў іншых не, і таму мая маці Сэна хвалілася перад суседкамі. Яны ня верылі, а калі першы раз прыйшлі ў сад, у іх проста вочы загарэліся. Дзьве сотні чырвоных ружаў, быццам нехта полымем заліў брук і яно палае, пакуль не падзьме вецер і не расьцярушыць пялёсткі па ўсім мястэчку. Кажуць: вось і восень надыйшла, паразьдзімала Гурбэту ружы. Маткам гэта знак, што могуць пачынаць плесьці дзецям швэдры на зіму. Вось і ад мяне карысьць.

У канцы сада ёсьць крыніца жывой вады, якая і ў найгоршыя засухі не перасыхала. Калі дзед майго дзеда Сэлім бэг Пашаліч будаваў дом, яму казалі, каб не забудаваў крыніцу, бо грэх. А ён ім сказаў, што гэта ягоная вада, дык у ягоным садзе і застанецца, а як некалі ў мястэчку запануе такая смага, што вады ня будзе ні ў воднай, як толькі ў ягонай, крыніцы, дык тады гэта будзе знак, што не ягоная была праўда і што вада ўсіхная і Божая. Тады ўсе будуць піць з той крыніцы, а ён будзе ў пекле, бо ўзяў тое, што не ягонае. Ніколі такой засухі не было, а ці Сэлім трапіў у пекла - ня мне гадаць.

Але ад той вады Гурбэтавы ружы такія румяныя і ад той вады ўвосень пялёсткамі румяніцца ўвесь Тэшань. Бог даў мне твар, на які іншыя ня могуць глядзець, але даў мне ваду, якую яны ня маюць. Таму я заўсёды кажу, што мая страта ня большая за мой набытак. Чуючы гэткія мае словы, маці звычайна кажа, што варта мне толькі стаць на дыбачкі, і мая галава ўжо будзе ў раі. Ня ведаю, што яна гэтым хоча сказаць, ці яна ўжо недзе гэта чула, можа гэтак ужо стагодзьдзямі казалі, а толькі я ня чуў, але ўсё адно мне бывае прыемна. Пекла яна ніколі ня згадвае.

Дзесяць дзён таму памёр наш сусед Мэнсур Абаза. І да пяцідзесяці не дажыў, а колькі я яго ведаў, цэлы дзень ён толькі і сядзеў на сваім зэдліку схіліўшыся над катлом, які стаяў у яго паміж нагамі. Ён быў сірата, а яшчэ горшым сіротам напраўляў катлы. Столькі працаваў, што нікому не пасьпяваў паглядзець у вочы. Кажуць, што толькі калі памёр, дык пабачылі, якога колеру меў вочы. Я быў да яго добры. Дабягу звычайна праз завулак да ягонай крамкі, і ён заўсёды мяне ласкава сустрэне. Тое, што ён пабачыць мой твар, я не баяўся. Мэнсур Абаза нікому не глядзеў у твар.

Па ім засталася нерухомая жонка. Яе спаралізавала падчас родаў, і ад той пары яна не адчувала ні рук, ні ног. Гэтак дваццаць зь нечым гадоў. Ён яе пераварочваў і пераадзяваў, ён яе карміў і паіў, каб толькі Зумра ня мусіла гэтага рабіць. А Зумру я да пэўнага дня ў жыцьці і ня бачыў. Такая была дамова паміж мною і ейным татам. Ня памятаю, калі мы гэтак дамовіліся, але ведаю, што ў той дамове мы не прамовілі ніводнага слова. Мне было паабяцана, што Зумра ніколі ня спусьціцца ў крамку, пакуль я там, і ніколі ня пройдзе каля майго акна, калі я ў ім стаю. Яна звычайна хадзіла па ваду кожную раніцу а восьмай, а я выходзіў да акна на пятнаццаць хвілін пазьней. Я заставаўся там роўна пятнаццаць мінут, бо пасьля дваццаці Зумра вярталася дадому. Так яно было аж да аднаго дня.

Пасьля Мэнсуравых паховінаў яна прыйшла да маёй маці і сказала: тата, хай над ім Алаг зьлітуецца, ад нас адыйшоў, а нас дзьве засталося і мы ня ведаем як і што далей рабіць. Міласьціну прасіць грэх, ды мы б яе і не прынялі. Але ёсьць нешта, што як бы і ня міласьціна, але нам бы дапамагло. Далёка мне цяпер, цёця Сэна, да крыніцы, калі таты больш няма... Сказала гэтак і расплакалася. Маці яе суцяшала, казала, што каля нас яны з голаду не памруць, што хай возьме пару дукатаў і не прымае іх за міласьціну, а толькі там нам зробіць паслугу, бо гарэць нам у пекле, калі нашыя блізкія суседзі побач з такім багацьцем будуць галадаць.

Я слухаў з-за дзьвярэй і ведаў, што нешта тут нядобра, бо маці згадала пекла. Першы раз у яе гэтае слова зьляцела з вуснаў. А хто яго ў гэтым доме вымавіць, той сваёю слабасьцю або ганарыстасьцю накліча вялікае няшчасьце. Або проймецца вялікім гонарам, як нябожчык тата Мустафа, і тады ўпадзе нізка, так што ніжэй няма куды. Але не таму мая Сэна згадала пра пекла. Проста яна была гатовая запрапанаваць усё, апрача таго, што яна не магла даць. Ваду з нашай крыніцы. Калі яна гэта ў яго забярэ, што Гурбэту застанецца ад жыцьця?

Зумра пайшла, і, не атрымаўшы тое, аб чым прасіла, не прыняла тое, што ёй давалі. Я маўчаў і рабіў выгляд, што нічога ня чуў. Чакаў, пакуль маці сама мне скажа. Але так я мог чакаць да сканчэньня сьвету, а яна б маўчала і насіла свой грэх з сабою. Тады я сказаў ёй, каб не хвалявалася, я дам тое, што не магла даць яна. Хай Зумра ходзіць да маёй крыніцы па ваду. І ружам ад гэтага нічога ня станецца, і ў мяне карона з галавы не ўпадзе, калі я штодня па паўгадзіны буду ад іх далей.

Тут бы ўсё шчасьліва і скончылася, калі б я застаўся там, дзе мне месца. І калі б я думаў, што абяцаньні паміж двума людзьмі застануцца дзейнымі і пасьля таго, як адзін зь іх пераселіцца ў іншы сьвет. А я абяцаў нябожчыку Мэнзуру Абазу і ён абяцаў мне, што ні Зумра мяне, ні я яе ніколі не пабачу. Кажуць, што такой прыгажуні ў Тэшні ніколі не было, хай яна й сто разоў будзе дачкою катляра. Але што ёй, калі яна носіць знак маці, якая зьнерухомела, калі яе нарадзіла. Гэтага баіцца кожны, хто б да яе заляцаўся, хоць аб такіх знаках у Каране нічога не напісана і хоць у мястэчку поўна хлапцоў, якім да Кнігі ня больш справы, чым да леташняга сьнегу. Калі яе родная маці засталася нерухомая, як толькі прынесла яе на сьвет, дык што станецца з тым, хто Зумру пацалуе? Але ўсё гэта было ня важна для абяцаньня, якое мы зь нябожчыкам Мэнсурам далі адзін аднаму. Ён ведаў, як я не хачу пакутаваць ад Зумрынай прыгажосьці, а я ведаў, як ён ня хоча, каб Зумра мерала сваё няшчасьце з маім.

Таму мы ніколі ня бачылі адно аднаго. Так бы яно й было, калі б не ўмяшаліся ружы.

Першы раз, калі Зумра мелася прыйсьці па ваду, мне карцела даведацца, што яна пра іх скажа і ці захоча нейкую зь іх панюхаць. Я ўявіў сабе, як яна ідзе ад адной да другой, як бярэ іх у далоні, дзівіцца ім і нюхае. І так кожную з двухсот ружаў. Але я не зазірнуў у сад.

І таму ў тую самую ноч я прысьніў Зумру сярод маіх кветак. Я ясна яе бачыў. Яна была такая прыгожая, як пра яе казалі, яна гуляла паміж ружаў са збаном на галаве, пакуль збан не ператварыўся ў... Але лепш мне пра гэта не казаць, бо як толькі чалавек пра свае сны нешта скажа, хоць бы й самому сабе, адразу ператворыцца ў дурня. У снах сьвет не такі, як ёсьць на яве, але гэтаму было б лёгка даць рады. Цяжка тое, што ў снах і Мустафа ўжо больш не Гурбэт.

Наступнай раніцай я ведаў, калі Зумра спусьціцца ў мой сад. Я бачыў, як яна перад люстэркам навязвае хустку. Я бачыў, як яна абувае чаравікі, ідзе ў матчын пакой і кажа, што хутка вернецца. Кажу, што бачыў яе, а сам нічога ня бачыў. І лепш бы так яно й засталося. Я сеў на лаве, склаўшы ногі пад сябе, паклаў на калені Кнігу, зладзіў усё так, каб не хацелася ўставаць. Калі я так сяджу з Кнігай, дык заўсёды клічу маці, каб прынесла вады, калі мне захочацца піць. Але калі, водзячы пальцам з правай на левую старонку за словамі Прарока, я пабачыў, як Зумра спускаецца ў сад, я груба, нібы кавальскі мех, загарнуў Кнігу, саскочыў з лавы і падбег да акна.

Калі вока гэта мора, дык я зірнуў толькі адной кропляй. Але і той кроплі было зашмат. Зумра плыла паміж ружамі, іх бутоны схіляліся да яе, але яна ні краёчкам не краналася ніводнай. Як вецер нахіляў кветкі, гэтак яна ад іх і ўцякала. Каб толькі не параніць іхныя пялёсткі. Ці то дзеля іхнае прыгажосьці, ці то дзеля таго, каб я не забараніў ёй прыходзіць да маёй крыніцы - я так ніколі й не даведаюся. А мне б хацелася, каб дзеля другога. Меншы тады б мяне браў страх.

Маё імя Мустафа. Я з тых, на каго табе лепш не глядзець. Калі мне заманецца самога сябе паклікаць, я вымаўлю Гурбэт. Чужаніца. Пад гэтым імем мяне ведаюць тыя, хто ніколі мяне ня бачыў. Гэтае імя было маім гонарам. Ні панскім, ні Богам дадзеным, ні створаным з чужых страхаў. Я быў Гурбэт, і ад гэтага мне не было цяжка. Аж да таго дня, калі я толькі адной кропляй вока зазірнуў у сад, дзе да крыніцы спускалася Зумра. Пасьля таго я за ёй праліў абодва мае моры, і Гурбэт - больш не маё імя, а імя майго няшчасьця. А гэта, праўду сказаўшы, тое самае.

Гляджу я на яе і цяпер, як яна спускаецца да крыніцы, і малю міласэрнага Бога, каб яна азірнулася і паглядзела на мяне. Мне ня важна, што яна пабачыць, бо ня можа быць, каб яна ня ўбачыла мяне такога, як я на яе гляджу, а не такога, якім я ёсьць для ўсіх іншых людзей. Я малю Бога, каб яна азірнулася і тым самым учыніла грэх. А маліць Бога за чужы грэх, вядома, горш за ўсе грахі. Горш за тое, калі бацька не глядзіць на сваё дзіця. Я ведаю, што гэта так, але не магу іначай.

Я стаю ля акна і шапчу: Зумра мая! а яна ідзе сярод ружаў, і я ведаю, што яна не азірнецца. І хоць бы я яе голасна паклікаў, хоць бы засьпяваў, яна ўсё адно спусьціцца да крыніцы і не паглядзіць на мяне. Маё імя Мустафа, Чужаніца я ў тым месцы, у якім нарадзіўся. Я саджу ружы, а калі па мястэчку разьляцяцца іхныя пялёсткі, маткі будуць плесьці дзецям швэдры на зіму. Па гэтым бы мяне памятаў сьвет, калі б я не ўзганарыўся і не паглядзеў, ці падабаюцца Зумры мае ружы. Цяпер я малю Бога, каб Ён растаптаў тыя словы, якія засталіся непрамоўленыя паміж мною і ейным нябожчыкам бацькам. І ведаю, што не растопча і што я гэтак і буду стаяць, пакуль ня высахне крыніца ў маім садзе або пакуль у доме нябожчыка Мэнсура Абазы будзе патрэбная вада, каб наталіць смагу.