Ня памятаю, калі гэта было. Дзіва, што я наагул яшчэ нешта памятаю ў гэткім веку. Таму больш не пытайся ў мяне калі, калі, калі... Адкуль я ведаю калі! І чаму табе гэтак важна калі гэта было? Галоўнае, што было. А можа й гэта не галоўнае. Галоўнае, што гэта добрая гісторыя і што яе апавядаюць колькі я сябе памятаю, а гэта ўжо дзякаваць Богу дзевяносты год. Можа быць, яе апавядалі і раней, але я пра гэта ня ведаю і ня стаў бы табе хлусіць, калі ня ведаю. Значыцца, магу я і схлусіць, было б гэта ні першы ні соты раз, я, здаецца, у жыцьці больш хлусіў, чым казаў праўду, але хіба б ты мяне стаў слухаць, калі б наперад ведаў, што я табе нешта схлушу.

Была ў аднаго дуброўніцкага гандляра адзіная дачка, што звалася Мара. Яна прыйшла на сьвет, так сказаўшы, у апошні момант, маці нарадзіла яе ў сорак тры, калі ўжо больш ніхто не спадзяваўся, каб у доме Івеціча нехта яшчэ б мог нарадзіць. Стары Шымун, так зваўся той гандляр, у першую хвіліну ня надта і ўзрадаваўся, што яму Вінка, а так звалася ягоная жонка, нарадзіла на сьвет дзіця жаночага полу. Загасьне ягоны род, зьвядзецца ягонае імя, ня будзе больш Івецічаў, як бы іх ніколі й не было на сьвеце. Але праз тры месяцы, калі дзіцятка першы раз усьміхнулася тату, Шымунава жаданьне павярнулася, прапаў усялякі гнеў, і ўжо сваю Мару ён не аддаў бы й за сто сыноў. Так ужо звычайна бывае з бацькамі. Яны хацелі б сыноў, хацелі б пасылаць іх на вайну, каб тыя не вярталіся з вайны, і яны шчасьлівыя, калі ў іх нараджаюцца сыны. Але шчасьце тое трывае каротка. Сапраўдная і доўгая бацькава любоў пачынаецца з дачкою.

Дзяўчынцы споўнілася пяць гадоў, Шымун глядзеў на яе, як на Бога, і зоркі б ёй зь неба здымаў, калі б мог, але Горад не пераставаў гудзець пра тое, як хутка загасьне Івецічава імя і што ўжо й самога Шымуна ня варта зваць Івецічам. Хутка ён памрэ, дык лепш ужо прызвычаіцца, што няма ўжо й племя ягонага. Пахавалі са злосьці імя, перш чым памёр той, хто яго носіць. Людзі любяць такія рэчы, як любяць і пахаваньні. Нідзе, як толькі на пахаваньні, ты не адчуваеш сябе жывым і ніколі табе тваё імя не здаецца такім вялікім і важным, хоць бы ты й быў апошнім бедаком зь сям’і найбяднейшых сіротаў, як калі зьнікне нейкае з шанаваных імёнаў.

Дахадзілі да яго гэткія словы, бо яны й прамаўляліся, каб дайшлі да таго, каму ад іх найбольш забаліць, а Шымун цярпеў, не адказваў і не зважаў, і толькі ў душы ягонай зьбіралася лютасьць. Бо ведаеш, Івецічы здаўна жылі па-за гарадзкімі мурамі, і колькі б ні расло іхнае багацьце, іх не пускалі ў Горад і не давалі ім адчуць сябе панамі. Была ў гэтым варажнеча, але было яшчэ й нешта іншае. Сем’і, якія мелі добрую славу і моц, але жылі па-за мурамі, некалі былі найлепшай вайсковай сілай Дуброўніцкай Рэспублікі. Іхная лютасьць бараніла муры ад заваёўнікаў. Магчыма, дубраўчане ўрэшце і дамовіліся б з туркамі, але зноў жа быў патрэбны нехта, пра каго б ведалі, што яму няцяжка было б загінуць. На халеру патрэбная дыпляматычная дамова, калі перад тым ня ўпала ніводная мёртвая галава? Як нічога не былі б вартыя і замірэньні, калі б яны не падпісваліся крывёю. Кожнай дзяржаве заўсёды былі патрэбныя шаленцы, якія ў любы момант гатовыя кінуцца ў бітву. Як тыя нэгры, што цяпер бегаюць на сто мэтраў. Нізкі старт, а пасьля гоп – і ў магілу.

У Івецічаў сьмерць была ў крыві. У крыві іхнай была тая пчаліная лютасьць, якая за ўсе лютасьці найбольшая: пчала ведае, што мае толькі адно джала і што памрэ, як толькі ўджаліць. Таму й беражэ сябе да таго імгненьня, калі няма больш ратунку для яе і ейнага роду. Ну дык вось, так Шымун Івеціч гуляў з малой Марай па Страдуне, з аднаго канца Гораду ў другі, а тады йшоў у вялікі прыгожы дом на Пілах, а ў доме тым разьвейвалася ягоная пчаліная лютасьць.

У царкве падсьмейваліся, калі яго бачылі, а сьвятар казаў, як Бог стварыў жанчыну, каб яна маўчала і клалася пад мужчыну, калі ёй гэтак загадаюць. І яшчэ казаў, што жанчына ня мае свайго твару, бо жаночы твар – д’яблаў твар, а пабожная і прыстойная жанчына мусіць мець твар свайго мужа. Вернікі пагаджаліся са сьвятаром. Пагаджаліся бабы з чорнымі хусткамі замест галоваў. Пагаджаліся і манашкі, мабыць, упэўненыя, што замест сваіх носяць Божыя твары. І Шымун перастаў хадзіць на імшу дый Вінцы сваёй забараніў калі-небудзь пераступаць царкоўны парог. Ня ведаю, што гэта былі за часы, але, мабыць, было тое даўно, бо сьвятары больш такіх рэчаў ня кажуць.

Шымун глядзеў на расьпяцьце над ложкам, і ў нейкі момант яму падалося, што і Расьпяты падсьмейваецца гэтаксама, як падсьмейвалася паства ў царкве. Або яму падалося не зусім гэта, а нешта іншае. Што б там ні было, ён зьняў расьпяцьце са сьцяны і паклаў яго ў шафу на накрухмаленыя белыя прасьціны. Вінка казала яму, каб ён гэтага не рабіў, а ён ёй сказаў, што калі яна яшчэ скажа хоць слова, ён возьме сякеру і пасячэ крыж на дровы. Жонка моўчкі глядзела на яго. Яе не абыходзіла ні прозьвішча, ні тое, што гасьне Шымунаў род. Жанчынам да такога ніколі не было справы. І калі ты мяне спытаеш, я скажу табе, што іхная праўда. Імя – прычына зла, крыві і вайны, дык і лепей было б, каб усе мы былі без імёнаў. Няшчасная жанчына жагналася, калі мяняла пасьцель і даставала з-пад крыжа прасьціну. Калі яна разгортвала яе, дык замест аднаго зьяўляліся абрысы дванаццаці расьпятых. Дванаццаці зусім аднолькавых, і хто ведае які зь іх сапраўдны. Для беднай Вінкі гэта было важней за любыя імёны.

І тады Шымун Івеціч адной ноччу пайшоў на Жыдоўскую вуліцу, да нейкага Саламона Леві, які ня быў рабін, але ведаў усё тое, што мусяць ведаць рабіны, і сказаў яму, што ён і ягоная сям’я хочуць стаць юдэямі, дык што для гэтага трэба зрабіць. Леві адказаў яму, тут усё проста, калі слушна ўсё зразумееш. Калі на пачатку ведаеш, што будзе ў канцы, тады спакойна пройдзеш адразу на канец і зробіш апошнюю рэч. А што апошняе? пытаўся ў яго Шымун. Апошняе – гэта тое, што ты падпаліш гэты дом і ўсе жыдоўскія дамы ў Горадзе. Перад тым яшчэ можаш толькі перарэзаць горлы ўсім сынам Абрагамавым. Дык значыць, ты ня прымеш мяне сярод сваіх? не зразумеў Шымун . Гэта не істотна, сказаў яму Саламон Леві, бо гэта ня будзе значыць нічога, апрача таго, што і тваё горла будзе перарэзанае і твой дом будзе спалены. А таму ідзі з божым мірам дадому, і калі ты добры чалавек, дык не кажы нікому, што ты быў у мяне. Бо ўжо калі ты толькі скажаш, нашто сюды прыходзіў, гэтага было б дастаткова, каб усе мы згарэлі, як сьвечкі.

Але Саламону Леві д’ябал ня даў спакою, і таму ў канцы ён усё ж запытаўся ў Шымуна Івеціча, чаму той пажадаў стаць юдэем. Калі той патлумачыў яму, што хацеў зрабіць гэта дзеля дачкі, якую любіць больш за Бога і за свой род, працяг якога ён хочае перанесьці на я, Саламон Леві дастаў з крэдэнса апэльсін і падаў яму. Гэты быў самы вялікі апэльсін, які Шымун бачыў у жыцьці. Апэльсін з Партугаліі. Занясі гэта свайму дзіцяці, сказаў Саламон, і хай шчасьціць Бог табе і тваёй сям’і. Вочы ў яго былі поўныя сьлёз.

Шымун ішоў праз Горад, у якім не было больш ні жывой душы. Змрок, у якім сьвяціліся толькі дзьве рэчы: поўня і апэльсін і Шымунавай руцэ. Ён ведаў, што для яго ў Дуброўніку больш няма месца. Няма, калі ён ня хоча цярпець сорам або ад сораму некага забіць. Таму ён прадасьць дом і з жонкай ды дзіцем адыйдзе туды, дзе яго ня ведаюць. У Трыест або ў Вэнэцыю? Не, ён зробіць тое, што яшчэ ніхто не рабіў. Ён пойдзе ў Босьнію, пад султанаву ўладу і пад турэцкія звычаі. Калі ягоныя продкі гінулі за Горад і біліся з туркамі, дык Шымуну належыць жыць сярод іх. Чаму? Бо дарма было праліваць кроў за айчыну. І мусіла зьявіцца на сьвет дзяўчынка, каб Шымун гэта зразумеў. Калі б нарадзіўся сын, ён памёр бы сьмерцю героя за тое, што не існуе.

У Біхач прыйшоў ён зь мехам дукатаў у адной і дзіцем у другой руцэ. Няшчасная Вінка цэлымі днямі плакала і маліла яго, каб ня йсьці. Казала, што туркі пасадзяць іх на кол. Яго на кол, а яе хто ведае на што... Добра, яна ня так сказала, гэта я ўжо сам дадаў. Кожны да гэтай гісторыі нешта дадаваў, дык мабыць магу і я. А калі састарэеш, дык хто пра што, а ты толькі аб гэтых рэчах... Пакуль я мог, дык яны мяне гэтулькі не цікавілі. Але ты прыйшоў па тое, каб я табе распавядаў не аб гэтых рэчах, а аб прыгожай Мары. Якая яшчэ не была прыгожай Марай. Дзеці заўсёды прыгожыя, можа таму ў іх тую прыгажосьць ніколі не заўважаюць. Бальшыня збрыдчэе, пакуль вырасьце. І таму пра тых, хто не збрыдчэе, у народнай песьні кажуць, што яны засталіся прыгожыя. Прыгожыя, як дзеці.

Ішлі яны так празь біхацкую чаршыюЧаршыя – цэнтар мусульманскага гораду або мястэчка; вуліца або пляц з крамамі й майстэрнямі; гандлёвыя кварталы., Вінка два крокі за Шымунам, уталопіўшы вочы ў брук і абамлеўшы ад страху. Людзі глядзяць на іх і ня могуць паверыць сваім вачам. Апранутыя паводле хрысьціянскіх звычаяў, з усяго відаць без жытла і безь нікога свайго, зьявіліся незнаёмцы. У тыя часы гэта здаралася нячаста. Ці, праўду кажучы, не здаралася ніколі. Хто б ні прыходзіў з чужыны, усе добра ведалі што ён робіць і чаму прыйшоў. Або гандляр, або францускі падарожнік, шпіён і лайдак, або нехта зь нейкай дзяржаўнай місіі. Але ніхто не прыходзіў з жонкай і дзіцем. У тыя часы не было турызму, нават гэтакага, калі ўзваліш сабе на сьпіну жонку і дзяцей і ідзеш бадзяцца там, дзе чорт хамуты ня вешае – бывае, што й цешысься й адпачываеш! А было й небясьпечна. Калі ў нейкую басьнійскую чаршыю і прыходзіў нехта незнаёмы з жонкай і дзецьмі, дык тады напэўна можна было сказаць, што гэта нейкі мухаджыр, уцякач, што яго выгналі з роднага дома. Турэцкае царства ўжо некалькі стагодзьдзяў памяншалася, як тая кашуля, што садзіцца кожны раз як яе мыеш, дык і ня дзіва было, што прыходзілі мухаджыры. Ну, але было дзіўна, што вось гэтыя мухаджыры не былі турэцкай веры! Людзі ў чаршыі ня ведалі, што й падумаць пра гэта. А тады, мабыць, зразумелі, што ня іхная справа думаць пра такія рэчы. Пра гэта ёсьць каму думаць. Каму? Ды ўладам, братка ты мой.

Я хацеў бы тут пасяліцца з жонкай і дзіцем, сказаў Шымун турку, які глядзеў на яго спадылба і пастукваў люлькай аб стол. Стол быў канцылярскі, венскі, з чаго можна было меркаваць, што турак той быў не старых законаў і звычаяў і што ад яго нечага можна было спадзявацца. А што ты тут будзеш рабіць? – спытаўся ён у Шымуна, памаўчаўшы роўна гэтулькі, каб хрысьціяніну зрабілася непрыемна. Мне было нядобра там, дзе я быў, адказаў ён яму. І ты думаеш, што якраз тут табе будзе добра? – засьмяяўся турак тым сьмехам, які не прыносіць радасьці, а хутчэй гучыць як пагроза. Мне паўсюль будзе лепш, чым там, дзе я быў – сказаў Шымун. Турак паглядзеў на яго так, як разумны глядзіць на дурня. Пасьля крыху памаўчаў, угледзеўся ў нейкую мушку на стале, а калі яна адляцела, турак прамовіў: калі так, дык заставайся! Ніхто не кране ні цябе, ні тваю сям’ю!

Што меў у галаве той агаАга – турэцкі шляхціч ніжэйшага рангу. або пашаПаша – высокі турэцкі цывільны і вайсковы ранг. ці хто ён там яшчэ быў, што пусьціў дубраўчаніна ў чаршыю, гэта ніколі ніхто не даведаецца. Але вядома, што гэтым ён не купляў сабе ні дабрыню, ні штосьці іншае, за што плаціцца дукатамі. Ён даў Шымуну дазвол пасяліцца так, як пасяліўся б і любы турак. І ў канцы не падаў яму рукі і нават больш на яго не паглядзеў. Кажуць, што праз шэсьць месяцаў той турак засіліўся. Ня вытрымала ягоная душа, дык і падняў на сябе руку. Хто ведае, ці то праўда або нехта за доўгі час дадаў нешта сваё да гэтай гісторыі.

Дык вось, так Шымун Івеціч пасяліўся ў варожым царстве. На галаву надзеў фэску, чорную, што насілі хрысьціяне, апрануўся па-турэцку і ў адно імгненьне зрабіўся некім іншым. Лёгка зрабіцца некім іншым, калі цябе ніхто не прымушае. А Шымуна ніхто не прымушаў. Калі прымусам не назваць тое, як яму ў Дуброўніку казалі, што яму з гэтай сікухай згасьне радавое імя. У Біхачу яму нічога такога сказаць не маглі, бо ніхто ня ведаў хто такі Шымун Івеціч. А калі б і ведаў, гэта было б неістотна. Каму якая справа да таго, што згасьне род, які і так у чаршыі нічога ня значыць.

Шымун дазволіў Мары гуляць з турэцкімі дзецьмі. Вінцы гэта не падабалася. Баялася маці, што дзеці будуць цкаваць малую за тое, што яна іншай веры. А што дзецям да той веры! Быццам бы хоць адно дзіця на сьвеце напраўду ведае, якой яно веры. Але й маці трэба зразумець. Ейны страх большы за ўсялякую любоў і страшнейшы за найстрашнейшае злачынства. Толькі найгоршы крывасмок і маці ведаюць меру зла на зямлі. Крывасмок таму, што чыніць зло, а маці таму, што баіцца зла. Але бацька разьлічваў, што дачка застанецца жыць сярод гэтага сьвету, дык хай чым раней да яго прызвычайваецца. Зрэшты, якая карысьць была яму ў жыцьці ад таго, што ён бачыў у турках чорта чорнага і хадзіў супраць іх ваяваць? Яго так вучылі з маленства, а цяпер ён бачыць, якая карысьць была з той навукі. Таму хай дзіця сябруе, хай знаходзіць прыяцеляў, гэта спатрэбіцца ў жыцьці, а калі прыйдзе час ісьці замуж, ён знойдзе ёй хлопца ейнае веры, але такога, каб ведаў тое, што сёньня ведае яна. Што няма лепшае чаршыі за гэтую і лепшых людзей за тых, зь якім ты рос. Застаўшыся і без свайго гораду і без сваіх людзей, Шымун не хацеў, каб тое самае здарылася і з Марай. Апрача таго, Біхач яму падабаўся, дый людзі іншай веры былі яму дарагія.

Бог ведае, што насамрэч парабілася ў галаве Шымуна Івеціча, каб ён усё так перавярнуў і палюбіў тое, што было створанае для нянавісьці. Туркі былі пасланыя на гэты сьвет, каб хрысьціянам было каго ненавідзець, каб у нас не папсавалася кроў і ня страцілся вера. Каб нас гэткіх Бог ня выплюнуў са сваіх вуснаў. Што, табе дзіўна, што і я сёньня гэтак думаю? Ці проста пытаесься ў мяне? Э, ды ты проста насьміхаесься зь мяне, хоць ведаеш, што непрыгожа сьмяяцца са старога чалавека. Можа цяпер усё зьмянілася, можа цяпер і сорамна ненавідзець суседа, хай ён будзе турак, кітаец або нэгар, але калі зьмянілася, дык толькі ўчора або заўчора. А нянавісьць да туркаў стагодзьдзямі рабіла нас людзьмі, як і туркаў рабіла людзьмі нянавісьць да нас. І кожнага чалавека на зямным шары, і раней – пакуль не даведаліся, што зямля круглая – чалавека стагодзьдзямі рабіла чалавекам нянавісьць да іншага. Ты цяпер мне кажаш, што тая нянавісьць зьнікла? Добра, можа й зьнікла, але яна зрабіла нас людзьмі. Апошні раз, калі мы не ненавідзелі, мы былі яшчэ не людзьмі, а малпамі. Як толькі мы адны адным далі імёны і як толькі мы пачалі ў нешта верыць, гэта значыць, як толькі мы ачалавечыліся, мы пачалі ненавідзець. А тады ў нейкі дзень раптам перасталі! Ну й халера зь ім, сынку, што перасталі! Толькі што да Шымуна Івеціча, дык я дакладна скажу, што ён перастаў ненавідзець туркаў. Таму што ў яго ў галаве адбылося нешта, што не адбылося ў іншых. Або таму што нянавісьць да сваіх пераважыла ў Шымуна нянавісьць да туркаў. Ён перастаў ненавідзець туркаў, бо гэткай вялікай любоўю любіў Мару. Вось так, калі ты можаш мяне зразумець. А іншыя ненавідзелі надалей, бо ў іх у галаве нічога не адбылося. Можа, ненавідзяць і цяпер. Але не паказваюць гэтага, бо, мабыць, непрыстойна пра гэта казаць. Як непрыстойна пернуць, калі табе хочацца пернуць. Ну але дастаткова, каб зноў пачалася вайна і каб геройства зноў сталася важнейшым за прыстойнасьць, і тады пабачыш, ці зьнікла нянавісьць, якая зрабіла чалавека чалавекам.

Мары споўнілася толькі дзесяць гадоў, калі прыгажосьць дарослай жанчыны ўжо азначылася ў ейным твары і ў ейным целе. Чаршыя са зьдзіўленьнем глядзела на яе. Хаджа Ісмэт Салкан, добры чалавек і прыяцель, зь якім Шымун найчасьцей бавіў вечары, ён пад ракію і сыр, а Ісмэт толькі пад сыр, адным летнім вечарам сказаў яму, каб крыху прыгледзеў за дзіцем. А што, братка, прыглядаць? – не зразумеў Шымун, бо ён адзіны бачыў Мару не мужчынскімі, а бацькавымі вачмі. Бо я толькі гляну на яе, і ўжо я зграшыў перад Алагам, апусьціў галаву Ісмэт. Дык тады й не глядзі на яе, дурань стары! – сказаў Шымун і абняў яго. Ісмэтава прызнаньне, замест таго, каб абразіць і ўгнявіць яго, падалося яму камплімэнтам. Дзівак быў Шымун Івеціч. Або дзівакі ўсе мы, бо не такія, як быў ён.

Аднойчы наведаць сваякоў у Біхач прыехаў трэбінскі бэгБэг – турэцкі шляхціч вышэйшага рангу., малады газіяГазія – герой войнаў зь нявернымі. Алі-паша. Высокі, відны, ну проста як герой з народнай песьні, праехаў Алі праз чаршыю на рудым кані, дзіўнай жывёліне, якую наш сьвет, прызвычаіўшыся жыць і мець справу з дробнымі, нязграбнымі і сумнавокімі басьнійскімі клячамі, ня мог сабе і ўявіць. Але пашаў конь выглядаў так, як бы цяпер нехта праехаў празь Біхач на фэрары. З той толькі розьніцай, што на нас фэрары не глядзеў бы з вышыні, а конь на людзей, міма якіх ён праходзіў, глядзеў якраз так, з вышыні. Нібыта ведаў, наколькі ён лепшы і больш каштоўны за тых людзей. А можа і сапраўды ведаў. Чалавек ані не ўяўляе, што можа ведаць і адчуваць жывёла.

Ну, ты цяпер думаеш, што я проста так, ад няма чаго рабіць, каб зацягнуць гісторыю і падражніць твае нэрвы, згадваю, як конь Алі-пашы глядзеў на чаршыю? Бачыш, тут ты памыліўся! Калі б конь глядзеў іначай, можа й не было б гэтай гісторыі. А менавіта, не было нікога, хто б не заўважыў розьніцы паміж канём і ягоным гаспадаром і хто б гэтую розьніцу не залічыў на карысьць гаспадару. Алі прыязна ўсьміхаўся і гэтак, сёньня б сказалі – натуральна, вітаўся з кожным, чый позірк ён сустракаў, і адказваў кожнаму, хто вітаўся зь ім. А як толькі бачыў, што нехта глядзіць на яго коса, ён засмучаўся, як і належыць засмучацца кожнаму госьцю перад непрыязнасьцю гаспадара.

Галоўнае, што позірк Алі-пашы быў на адным роўні з позіркам сьвету, міма якога ён праяжджаў. Гэта б і не заўважылі, калі б ягоны конь не ўзіраўся ў вышыні. І не разыйшлася б гаворка пра бэга, які і з вышыні конскага сядла ўмее быць роўны з кожным чалавекам. А калі ты роўны зь людзьмі, дык тады ты большы за самога сябе.

У гэткага Алі ўмомант закахалася кожная кабета ў біхацкай чаршыі. Можа закахаўся хто й сярод мужчынаў, але не прызнаваўся. За сем дзён, якія Алі-паша заставаўся ў Біхачы, горад перажываў нешта такое, што ягоная гісторыя яшчэ ня памятала. Панурыя цяжкія твары зазьзялі перад мужчынскай прыгажосьцю, усе пачалі думаць як заўтра апрануцца, ці ў іх чыстыя кашулі і гладка паголеныя бароды, а кабеты пад паранджой пачалі так бліскаць вачмі, што здавалася, быццам надыходзіць навальніца. У нейкім сэнсе і надыйшла. Толькі што гэтую навальніцу ніхто не згадае злым словам, хоць з-за яе за мінулыя сто гадоў праліта больш сьлёзаў, чым з-за ўсіх трагедыяў, што выпалі Босьніі. Але ня ўсякая сьляза ад няшчасьця. Ёсьць сьлёзы, якія праліваюць толькі шчасьлівыя вочы.

Паводле звычаю, газія мае аб’ехаць чаршыю на кані ў той дзень, калі зьявіцца ў горадзе. Каб народ ведаў, хто прыехаў. Ды каб самлелі ад страху тыя, хто мае прычыны для страху. І каб сварліўцы і людзі безь ніякіх прычынаў радаваліся іхнаму страху. Але ні ў кога не было прычынаў баяцца Алі. Таму ніхто асабліва й не зьдзівіўся, калі ён і назаўтра праехаў праз чаршыю. Але калі ён і на трэці дзень паявіўся на кані, людзі пачалі задумляцца, што за гэтым стаіць. На чацьверты дзень зразумелі, што сьветлы Алі-паша закахаўся ў нейкую прыгожую біхачанку. Бо чаго б ён інакш езьдзіў і прыгожа глядзеў на цэлы сьвет? Калі кажу прыгожа, значыць прыгожа. Так, як глядзяць толькі тыя, каму сэрца праясьніць зрок і замуціць розум.

Эх, колькі ў Біхачы было бацькаў, якія ў тыя ночы не маглі заснуць і адно малілі вялікага Алага, каб іхная дачка была абраньніцай Алі! Добрыя малілі яго, бо ім здавалася, што Алі-паша створаны з прыгожае душы, а злыя і сквапныя малілі Алага, бо ведалі, што Алі-паша надта багаты. Гэткім здавалася, што яму належыць Герцэгавіна ды яшчэ чвэрць Босьніі і што празь яго і самі яны ператворацца ў бэгаў і газіяў. Яны думалі, што з-за даччынае прыгажосьці і зяцевага багацьця ім печаныя перапёлкі будуць самі ў рот залятаць. Ды што яны разам з тым ад заўтра нялюбым суседзям будуць дамаскай шабляй сячы галовы.

Але марныя былі малітвы і злых і добрых. Закахаўся Алі ў адзіную, якая на яго нават не паглядзела, у адзіную, чый бацька кожную ноч спакойна спаў, у адзіную, у якую ня можна было закахацца. Прыгожай Мары не было тады яшчэ й адзінаццаці гадоў, таму яна й ня ведала розьніцы ў мужчынскіх позірках. Глядзела яна на газію на кані, як мядзьведзь глядзіць на заход сонца. Бачыла прыгажосьць, але не разумела яе сэнс. І не было ў яе ані ў думцы, што гэтая прыгажосьць магла належаць ёй.

Наступнай вясною Алі зноў сем разоў праехаў праз Біхач. Зноў зьзяла чаршыя і зноў бацькі не маглі заснуць. Але гэтым разам ня спалі толькі злыя. Добрыя ведалі, што газія ня ў іхную дачку закахаўся, і лёгка з гэтым зьмірыліся. Добры чалавек ніколі ня будзе няшчасны з-за змарнаванай нагоды. Шчасьце нельга наклікаць, яму проста трэба аддацца. Як спакойнай рацэ безь віроў і хваляў. Тыя, хто спрабаваў наклікаць шчасьце, заўсёды замест таго накліквалі няшчасьце. Танулі ні за што ні пра што, а пасьля ўсе казалі – як яны маглі ў такой рацэ ўтапіцца, бо не было за іх лепшых плыўцоў. Так было ў тыя часы, і так дальбог бывае й цяпер.

Сем гадоў кожнай вясною Алі-паша прыяжджаў у Біхач і сем дзён праяжджаў праз чаршыю. Тым часам павыходзілі замуж усе гарадзкія дзяўчаты, падрасьлі новыя, а каханьне расло нібыта мора, калі ў яго ўліваецца новая рака. Гэта немагчыма, бо ня можа быць, каб на сьвеце зьявілася рака, якой не было. У прыродзе пануе парадак, але сярод людзей парадку няма. Ты вось думаеш, што людзкі непарадак у зьле, забойствах і войнах? Ды дзе там! Усё гэта бывае і сярод скал і камянёў. Кожнае зло – частка прыроднага парадку. Адзіны сапраўдны непарадак – у каханьні. А Алі-паша, як ты ўжо ведаеш паўгадзіны, сьмяротна закахаўся ў прыгожую Мару. У дзесяцігадовае дзіця. І так ён сем гадоў адведваў гэтае дзіця, пакуль на пятую вясну Мара сама ў яго не закахалася.

Звычайна яны проста стаялі і глядзелі адно на аднаго. Гадзінамі. І так, што ніколі адно да аднаго не дакрануцца і не прамовяць ні слова. Ні ён ня меў што сказаць, ні яна ня ведала, што б яму сказала. Ён быў турэцкі бэг, а яна чужынка, ды яшчэ й хрысьціянка. Але калі б і не было гэтак, што б у тыя часы двое закаханых маглі сказаць адно аднаму? Словы прыйшлі значна пазьней, з багацьцем і камфортам. Раней толькі глядзелі і маўчалі. Бясконца доўга.

Ясная справа, некалі настаў час, калі ўсім стала вядома, як яны глядзяць адно на аднаго, і па чаршыі пайшла пагалоска, што Алі-паша страціў розум і закахаўся ў прыгожую дубраўчанку. Але замест таго, каб чаршыя адрэагавала на гэта зь нянавісьцю, як бывала звычайна, калі былі падманутыя калектыўныя жаданьні і надзеі, людзям нібыта камень з сэрца зваліўся. Добрыя бацькі проста былі добрыя, таму ім нічыё каханьне не магло зашкодзіць, а злым палегчала, бо Алі закахаўся не ў суседаву дачку, а значыць у канкурэнтку, а ў дачку Шымуна Івеціча, які ніяк ня быў ім перашкодай, бо хоць і жыў зь імі ў адной чаршыі і дыхаў адным паветрам, але існаваў у зусім іншым сьвеце.

І вядома ж, аднойчы і да яго дайшлі чуткі пра тое, што Мара і Алі-паша глядзяць адно на аднаго цэлымі днямі. Ён думаў, што людзі хлусяць і ад няма чаго рабіць нагаворваюць на ягоную дачку. А нагаворы ня маюць сэнсу, калі толькі не зусім неверагодныя. У Мары ён ні пра што не пытаўся, не казаў нічога і жонцы Вінцы. Калі яму некалі і прыйшло ў галаву, што ў нагаворах магло быць і крыху праўды, Шымун ведаў, што ні ад пытаньняў, ні ад вялікіх размоваў ў гэтых справах няма вялікай карысьці. Будзе тое, што мае быць, і нічога тут чалавек зьмяніць ня можа.

На восьмую вясну Алі-паша толькі аднойчы праехаў праз чаршыю. І тое толькі дзеля таго, што мусіў праехаць праз чаршыю, каб завітаць у дом Шымуна Івеціча. Той адчыніў яму браму, пусьціў у свой дом, і госьцеў конь чатыры гадзіны спакойна стаяў пасярод двара і з вышыні глядзеў на людзей, які зіркалі з-за кожнага рога, зьбіраліся і шапталіся ў цікаўнасьці: пра што ж гавораць у Шымунавым доме! Ужо надыходзіў вечар, калі Алі-паша ўрэшце выйшаў на двор. Упершыню яго пабачылі змрочнага, ён ні на кога не паглядзеў, ні з кім не разьвітаўся, а толькі сеў на свайго каня і паехаў зь Біхача.

Шымун Івеціч не аддаў Алі-пашу сваю дачку. Аднак і не адмовіў яму. Сказаў яму, хай сам спытаецца ў Мары, і калі яна хоча пайсьці за яго, бацька яе адпусьціць і справіць пасаг. Як жа я ў яе спытаюся, калі мы зь ёй ніколі й слова не прамовілі? – пытаўся Алі-паша. Ня ведаю, адказаў яму Шымун, але іншага выбару ня маеш. І так пайшоў Алі-паша ў пакой да прыгожай Мары, і зноў яны стаялі і глядзелі, і язык у яго нібыта на вузел завязаўся.

І тады яна ўрэшце прамовіла: Калі б ты папрасіў мяне за жонку, я б не пайшла за цябе. А калі б ажаніўся з другою, я б атруцілася. Чаму? – пытаецца ён у яе. Таму, кажа яна. Чаму, зноў спытаўся ён. Таму, паўтарыла яна.

І гэта ўсё. Яшчэ нейкі час яны моўчкі глядзелі адно на аднаго, і тады Алі-паша пайшоў. Больш яны ня бачыліся, але заўсёды ведалі адно пра аднаго. Як ведалі? Ану цябе з тваімі пытаньнямі! Цудоўна ведалі, як закаханыя ведаюць адно пра аднаго. Вось так і ведалі. Можна было б сказаць, што ні Мара ні Алі больш ні аб чым у жыцьці ня ведалі столькі, колькі ведалі адно пра аднаго. А калі б засталіся разам, калі б хоць толькі раз абняліся, значна менш у жыцьці ведалі б адно пра аднаго. Адных абдымкаў было б дастаткова, каб Мара саступіла, каб зламалася і пайшла за Алі. Хто ведае, якім бы быў для яе ў жыцьці Алі і ці кахаў бы яе заўсёды так, як кахаў пакуль да яе не дакрануўся. Ніколі ня ведаеш, у што чалавека можа ператварыць жанімства. Адных зробіць лепшымі, чым былі, а другія стануць горшыя за найгоршых. Тут ніякага правіла няма. Растопіцца жарсьць у чалавеку, як той кавалак лёду, які ўпадзе ў афіцыянта і загрукае па летняй тэрасе. Пратрывае яшчэ некалькі сэкундаў і ператворыцца ў ваду і ў нішто.

Але ведаў і ён, што варта яе толькі абняць – і ўсё будзе вырашана. І прыгожая Мара будзе ягоная. Чаму ён гэтага не зрабіў? Таму што ён быў бэг, а ў тыя часы гэта нешта значыла. А можа й таму, што ён хацеў узяць Мару толькі калі яна сама за яго пойдзе такая як яна ёсьць. Такая, якая была, пакуль ён на яе глядзеў. Вялікая розьніца – глядзець на нешта здалёк і трымаць тое самае ў руках. Усё, што трымаеш у руках, становіцца часткаю цябе. Ня лепшае і ня горшае, чым ты сам. А Мара для Алі была нечым большым і важнейшым, чым ён быў для самога сябе.

Паміж іх дваіх было нешта большае за ўсе нашыя каханьні. Тое, пра існаваньне чаго мы ведаем і без чаго малыя жыцьці ня мелі б асаблівага сэнсу. Нешта накшталт неба над намі. Уяві сабе, што няма неба і што калі глянеш угару, дык пабачыш толькі пустку і больш нічога! Жыць бы не захацелася. Дык вось, Мара і Алі – як тое неба. Яна не хацела пайсьці за яго, але забіла б сябе, калі б ён пабраўся з другою. Гэты зарок быў большы за жыцьцё. Таму пра яго так доўга апавядаюць, таму легенда пра Алі-пашу і прыгожую Мару перадаецца з пакаленьня ў пакаленьне і таму над імі праліта больш сьлёзаў, чым над усімі басьнійскімі няшчасьцямі разам.

Так плачаш толькі над нечым, чаго ты ня варты, што большае за цябе, і на што спадзяесься як нявернікі спадзяюцца на Бога. Іхны Бог большы за Бога вернікаў. Большая ягоная сіла і сьвятлейшы ягоны пасад. Таму Бог любіць нявернікаў. І таму жарсьць большая за веру.

Ёсьць сто простых зямных прычынаў, зь якіх прыгожая Мара магла адмовіць Алі-пашу. Я добра ведаю, што бальшыня зь іх табе ўжо прыйшла ў галаву і ты гатовы пра іх запытацца. Але прашу цябе, не пытайся! Бо я за ўсе твае прычыны зломанага шэлега ня дам. Яны абражаюць мяне як чалавека. Абражаюць легенду, зь якой я створаны. Усе людзі створаныя зь нейкіх легендаў. Бальшыня створаная з гераічных легендаў. Таму бальшыня такая злая. Мая легенда і легенда маіх людзей – не гераічная, хоць Алі-паша і быў герой, а ў прыгожай Мары было яшчэ больш геройства, чым у яго. Але іхная адвага была не ад гэтага сьвету. Як і я сам больш не ад гэтага сьвету. Калі б быў, даўно б звар’яцеў ад усяго, што ведаю і што са мною за гэтыя дзевяноста гадоў здарылася.

Табе цікава, чаму Шымун Івеціч не хацеў даць Алі-пашу руку сваёй дачкі? Э, гэтак бы ты абходнай дарогай прыйшоў да таго, што я прызнаю сто тваіх дробных зямных прычынаў. Ты сам мусіў зразумець з гісторыі, чаму ён ня мог гэтага зрабіць. А калі ты не зразумеў, дык не вінаваты ні я, ні мая гісторыя. Усе, хто яе ведае, разумеюць Шымунавы прычыны, але ніхто табе пра іх ня скажа. Бо гэтая тая частка гісторыі, якая мае сэнс пакуль ня будзе прамоўленая. А калі прамовіцца, дык зьнікне ўся чароўнасьць. І я б табе зараз мог сказаць: Калі б ты прасіў мяне, я б не пайшоў за цябе, а калі б ты ажаніўся, я б атруціўся. І думай сам, што я хацеў гэтым сказаць.

Калі я гэтак гляджу на сваё жыцьцё, калі гляджу назад, бо на

жыцьцё толькі назад і можна глядзець, мне ўсё здаецца, што я б быў шчасьлівейшы, калі б учыніў тое, што й прыгожая Мара. Прынамсі пра мяне б расказвалі і пасьля таго, як мяне ня стане. І нічога б я ня страціў, ніводную радасьць. Бо калі й была радасьць, яна заўсёды канчалася сумам. Мёртвыя мы, браце мой, так што мярцьвейшых і не бывае.

І я сам ніколі не ажаніўся, дык можа таму гэтая гісторыя датычыць мяне больш, чым каго іншага. Калі б быў я на дваццаць гадоў маладзейшы, я б ня бачыў тут ніякай сувязі. Або ты б не пагадзіўся, што тут ёсьць нейкая сувязь. Я б баяўся. А так я ўжо занадта стары на любыя страхі. А тым, больш на страхі, якія б датычылі мяне й маёй рэпутацыі. Пытаесься, якой рэпутацыі? Э, і гэтага я табе не скажу! Але не таму, каб не сапсаваць гісторыю, а таму што табе ня трэба пра гэта ведаць. Сёньня ўжо больш нікому, нават мне самому, няма справы да таго, чаму я не ажаніўся. Скажу табе толькі, што мае прычыны не такія вялікія, як Марыны. Яны значна меншыя, бо я ня маю за іх ніякіх заслугаў. Проста я гэткі нарадзіўся. Або такім мяне зрабіла жыцьцё. Наконт гэтага ёсьць розныя тэорыі. Наконт чаго? Ды наконт таго, чалавеча. Калі б ты лепш слухаў і менш пытаўся, можа й зразумеў бы, пра што я кажу.

Некалі, яшчэ ў сярэднявеччы, існавала найстрашнейшае і наймацнейшае з усіх каханьняў. Яно бывала паміж рыцарам і дамай. Яны жылі разам, спалі ў адным ложку, але ніколі не дакраналіся адно да аднаго. Паміж іх на сярэдзіне ложка ляжаў меч. Той меч быў мяжою, якую нельга было перайсьці. Меў той меч і сваё імя. Ён зваўся Асаг. Ён ляжаў зь ягонага левага і зь ейнага правага боку, каб тыя бакі ніколі не злучыліся.

Даўно я чуў тую легенду, але й дагэтуль не зразумеў. Не зразумею яе й зараз. Чаму яны гэтак рабілі, хоць і ня мусілі? Ну, скажы мне, ты ж усё ведаеш! Эх, бачыш, у маім жыцьці было нешта падобнае да таго мяча, і я ня меў ніякага выбару. Таму я рады, што існавалі Мара і Алі. Яны мелі выбар, а ты здохні, калі ня ведаеш, чаму Мара зрабіла менавіта гэткі выбар. Здохні, калі думаеш, што гэта быў Асаг.