Зорная  хвiлiна Ватэрлоа

                Напалеон, 18 чэрвеня 1815

Лёс  штурхае да магутных у сiле i ў насiллi.  Ён  прымушае гадамi па-рабску карыцца камусьцi толькi аднаму, асобе: Цэзару, Аляксандру, Напалеону; бо ён, лёс, любiць чалавека стыхiйнага, якi ўпадабняецца яму самому ў яго неабдымнай стыхii.

Але бывае, i ва ўсе часы вельмi рэдка, у парыве нейкага дзiўнага настрою, ён аддаецца ў рукi чалавеку недалёкаму. Часам – i гэта самыя дзiвосныя iмгненнi ў гiсторыi свету – нiтка фатуму на  хвiлiну-другую, на iмгненне аказваецца ў руцэ нiкчэмства. I заўсёды пад напорам адказнасцi такiя людзi больш палохаюцца, чым шчасцяцца; укiнутыя ў гераiчную гульню, яны амаль заўсёды  выпускаюць з дрыготкiх рук прынагоду лёсу. I толькi вельмi рэдка калi чалавек спасобiцца апанаваць тым выпадкам i разам з iм узвысiцца. Бо, бадай што, толькi на iмгненне велiч упакорваецца  мiзэрнасцi; хто гэтае iмгненне прапусцiць, таго ўжо яно другiм разам  сваёй ласкай не ўмiлажалiць.

                      Грушы

 Сярод менуэтаў, амурных ігрышчаў, інтрыгаў і спрэчак Венскага Кангрэса гарматным ядром бабухнула навіна: Напалеон, закаваны ў ланцугі леў, выламаўся са сваёй клеткі на Эльбе; і вось ужо ляцяць новыя штафеты: ён захапіў Ліён; ён прагнаў караля; войскі падымаюць штандары фанатыка і пераходзяць да яго; ён у Парыжы, у Цюiльры, – i ўсё  пайшло на марны глум: i Лейпцыг, i дваццаць гадоў крывавых, людажэрных войнаў – усё ў прорву. Як бы сцягнутыя нейкiмi пазурамi, з'язджаюцца тыя, што яшчэ ўчора сплывалi слiнямi ў бясконцых дэбатах – мiнiстры; англiйскае, прускае, аўстрыйскае, расiйскае войскi спешна запрашаюцца яшчэ раз, каб ужо канчаткова вырваць уладу з рук узурпатара: нiколi яшчэ легiтымная Еўропа кайзера, каралёў i цара не была такая адзiная, як у гэтую гадзiну першай жудасцi. З поўначы на Францыю рушыў Велiнгтон, узбоч яго сунецца з дапамогай пруская армiя Блюхера, на Рэйне бразгае даспехамi Шварцэнбэрг, i апошнiм рэзервам праз усю Германiю  мерным, ацяжэлым маршам сунуцца расiйскiя палкi.

З першага позiрку Напалеон бачыць смяротную небяспеку. Ён ведае: час падцiскае, нельга чакаць, пакуль спаўзецца ўся хэўра. Яе трэба раскалоць, рассеяць, яе трэба пабiць паасобку, – прусакоў, англiчан, аўстрыйцаў, перш чым яны ператворацца ў еўрапейскую армiю i спляжаць яго iмперыю. Трэба паспяшацца, пакуль не акрыялi незадаволеныя ў самой Францыi, ён мусiць перамагчы, пакуль не ўвабралiся ў сiлу рэспублiканцы  i не схаўрусавалiся з раялiстамi, пакуль Фушэ, гэты двуязыкi i няўлоўны, у саюзе з Талейранам, – яго ж контрпартнёрам па гульнi – падступна не падцяў яму цяглiцы. У адным натхнёным скачку, скарыстаўшыся з бурнага энтузiязму армii, трэба абсесцi непрыяцеля; кожны лiшнi дзень – страта, кожная гадзiна – небяспека. I ён спешна кiдае звонкую гульнёвую косць на самае крывавае поле бiтвы Еўропы, у Бельгiю. 15 чэрвеня, а трэцяй гадзiне ранiцы перадавыя часцi вялiкай – i цяпер ужо адзінай – арміі Напалеона пераходзяць граніцу. 16-га Яны ўжо пад Ліньі нападаюць на прускую армію і адкідаюць яе назад. Гэта першы ўдар лапай льва, які вырваўся з клеткі, удар жахлівы, але не да смерці. Пабітыя, але не разбітыя прускія войскі адступаюць да Бруселя.

Напалеон вымерваецца на другі ўдар, па Велінгтоне. Нельга пераводзіць дух, няма калі аддыхвацца, бо кожны новы дзень прыносіць праціўніку падмацаванне, а за ім, імператарам, – краіна, скрываўленая, неспакойная; французскі народ павінен ап’янець ад агнявога хмелю пераможных рэляцый. Ужо 17-га ён ідзе з усёй арміяй да вышыняў Катр-Бра, дзе акапаўся Велінгтон, халодны праціўнік са стлёвымі нервамі. Ніколі дагэтуль дыспазіцыі Напалеона не былі так абачліва прадуманыя, ваенныя загады ясныя, як у гэтыя дні: ён узважвае не толькі наступленне, але і яго рызыку, а менавіта тое, што пабітая, але не знішчаная армія Блюхера магла злучыцца з арміяй Велінгтона. Запабягаючы гэтаму, ён аддзяляе частку сваёй арміі, каб яна па свежым следзе гнала прускую армію і не дала ёй злучыцца з англічанамі.

Загад гэтай арміі на пераследаванне ён выдае маршалу Грушы. Грушы: чалавек сярэдні, так сабе, бравы, сумленны, імпэтны, надзейны, начальнік конніцы, не аднаго разу выпрабаваны і верны, але ўсяго толькі начальнік конніцы, не больш. Не гарачы апантанец-кавалерыст, які парывае ўсіх за сабою, скажам, як Мюрат, не стратэг, як Сэн-Кюр і Бэрцье, не герой, як Нэй.. Яго грудзі не аздабляе ваенная кіраса, міф не акружае яго вобраз, ніякая бачная адметнасць не дадае яму славы і не шыкуе месца ў гераічным свеце напалеонаўскай легенды: толькі ягонае няшчасце, толькі ягоная няўдача зрабілі яго вядомым. Дваццаць гадоў ён махаў шабляй ва ўсіх баталіях, ад Іспаніі да Расіі, ад Галандыі да Італіі, павольна падымаўся па шчаблінах лесвіцы да маршальскай годнасці, не сказаць каб незаслужана, але ж і без адмысловых заслугаў. Аўстрыйскія кулі, егіпецкае сонца, арабскія кінжалы, расійскі мароз ачысцілі яму дарогу ад былых супернікаў: Дэзэ пад Марэнга, Клебэр у Каіры, Ланэ пад Ваграмам; дарогу да вышэйшай годнасці ён не браў нахрапам, яна сама пад ім паслалася за дваццаць гадоў вайны.

Што ў асобе Грушы ён мае ніякага не героя, не стратэга, а толькі надзейнага, вернага, бравага, цвярозага чалавека, Напалеон ведаў напэўна. Але палова яго маршалаў ужо даўно параць зямлю, другія, расчараваныя ў спадзяваннях, зсталіся ў сваіх маёнтках, стомленыя незлічонымі бівакамі. І ён вымушаны быў даверыць вырашальную акцыю чалавеку пасрэднаму.

17 чэрвеня ў адзінаццаць гадзін раніцы, праз дзень пасля перамогі пад Ліньі, за дзень да Ватэрлоа, Напалеон упершыню перадае маршалу Грушы самастойнае камандаванне. На імгненне, на адзін толькі дзень сціплы Грушы ўваходзіць з мілітарнай іерархіі ў сусветную гісторыю. На хвіліну толькі, але на якую хвіліну!  Загады Напалеона ясныя. Пакуль сам ён насядацьме на англічан, Грушы з трацінай арміі павінен пераследаваць прускую армію. Чаго вам прасцей за такое заданне, кароткае, адназначнае, але ж таксама і гнуткае і двусечнае, як меч. Бо адначасова з тым пераследаваннем Грушы павінен быць на пастаяннай сувязі з галоўнай арміяй.

Марудліва і з ваганнем прымае маршал загад. Ён не прывык дзейнічаць самастойна, яго розум без ініцыятывы чуе сябе ўпэўнена толькі тады, калі яго дзеянні прасвятляе геніяльнае празарэнне імператара. Апрача таго ён адчувае за сабою незадаволенасць сваіх генералаў, магчыма нават, вельмі нават магчыма, і цёмны флангавы ўдар лёсу. Толькі блізкасць галоўнай стаўкі супакойвае яго: бо ўсяго толькі тры гадзіны маршу аддзяляе яго армію ад імператарскай.

Пад няспынным дажджом Грушы развітваецца. Павольна ідуць яго салдаты па гразкай, глеістай дарозе следам за прусакамі ці, прынамсі, у тым кірунку, дзе, як след было думаць, меўся быць Блюхер са сваімі.

                    Ноч ў Кэлу

Неаслабна дзьме паўночны вецер. Як мокрае стада, цягнуцца праз цемру палкі Напалеона, у кожнага салдата па два фунты балота на падэшвах; ні схавацца, ні прыткнуцца, ні двара, ні якой бы табе павеці. Салома, мокрая, набрынялая, ляж на яе на такую, – і салдаты па дзесяць, па дванаццаць ціснуцца адзін да аднаго і спяць седзячы, спіна да спіны, на душаедным дажджы. Нават сам імператар не мае спачыну. Гарачая нервознасць не дае: то ляжа, то ўстане, рэкагнасцыроўку правесці нельга ў такое надвор’е, пасыльныя прыносяць самыя блытныя даклады. Ён усё яшчэ не ведае, ці прыме бой Велінгтон, і ад Грушы ніякіх вестак пра прусакоў. І ён сам у гадзіну ночы абыходзіць – не зважаючы на тое, што прарваліся хлябі нябесныя – усе фарпосты аж на адлегласць гарматнага стрэлу да англійскіх бівакаў, адкуль зрэд-часу мільгаюць праз туман цьмяныя, млістыя агеньчыкі, і не рашаецца на атаку. На самым світанні вяртаецца ў халупіну ў Хэлу, сваю ўбогую галоўную стаўку, дзе і знаходзіць першыя дэпешы Грушы: няясныя данясенні пра адступленне прусакоў, і ў кожным супакойлівыя абяцанні не адрывацца ад іх. Спакваля дождж перастае. Незадаволены імператар пахаджае па пакоі, узіраецца ў пажаўцелы небасхіл, – а ці не прасветліцца нарэшце далеч і ці не дасць азарэння ягонаму рашэнню. А пятай раніцы – дождж перастаў – прарэджваецца-такі нарэшце і ўнутраная воблачнасць яго рашэння. Загад дадзены, а дзевятай уся армія, гатовая да наступлення, рушыць-такі. Ардынарцы рассыпаюцца ва ўсе бакі. Неўзабаве барабаны затрашчалі агульны збор. І толькі тут Напалеон кідаецца на палявы ложак, каб дзве гадзіны паспаць.

                   Ранiца Ватэрлоа

Дзевяць гадзiн ранiцы. Але войскi ўсё яшчэ не ў поўным зборы. Раскiслая ад трохдзёнай слоты глеба скоўвае ўсякi рух, затрымлiвае  артылерыю. Патроху распагоджваецца, праглядвае сонца, але вецер усё яшчэ моцны: толькi гэта не сонца Аўстэрлiца, блiскуча прамянiстае i шчасценоснае, гэта нейкае прымглёнае, гнятлiвае  паўночнае святло. Нарэшце войскi гатовыя, i цяпер, перш чым пачацца бiтве, Напалеон яшчэ раз аб'язджае на белай кабыле ўвесь фронт армii. Арлы на штандарах апускаюцца перад iм як ад  парывiстага ветру, коннiкi ваяўнiча патрасаюць шаблямi, пяхота вiтае шапкамi, падымаючы iх угору на штыках. Барабаны аж заходзяцца ў вiхурным пошчаку, трубы напорыста парываюць свой гарачы пал насустрач палкаводцу, але ўсе гэтыя iскрыстыя гукi громам заглушае, пракацiўшыся над палкамi, санорна гучны пераможны крык сямiдзесяцi тысяч глотак: "Vive l'Еmpereur!"

Нiводзiн парад Напалеонавых дваццацi гадоў не быў такi  велiчны ў сваiм энтузiязме, як гэты яго апошнi. Ледзь-ледзь ацiх крык, у адзiнаццаць гадзiн – на дзве гадзiны пазней назначанага, на дзве фатальныя гадзiны пазней!– кананiрам даецца загад пасыпаць карцечам чырвонакамзольнiкаў на пагорку. Тады выступае з пяхотаю Нэй, "le brave des braves"; настае рашаючая гадзіна Напалеона. Безліч разоў апісвалася гэтая бітва, але ніколі не стамляешся чытаць пра хвалюючыя падрабязнасці пераменлівых абставінаў, хай тое ў грандыёзным апісанні Вальтэра Скота, хай у эпізадычных размалёўках Стэндаля. Яна, бітва,  велічная і разнастайная і тады, калі яе глядзіш зблізку і калі здалёку, і з пагорка палкаводца і з сядла кірасіра. Яна шэдэўр напружання і драматызму з няспыннымі пераходамі ад страху да надзеі, якія раптам расплываюцца ў крайні момант катастрофы. Узор сапраўднай трагедыі, бо ў гэтым адным лёсе  быў вызначаны лёс Еўропы i фантастычны феерверк iснавання Напалеона цудоўна, як ракета, яшчэ раз бабахнуў на цэлае неба, перш чым у дрогкiм падзеннi патухнуць назаўсёды.

Ад адзiнаццацi да гадзiны французскiя палкi штурмуюць вышынi, займаюць вёскi i пазiцыi, адкочваюцца назад, штурмуюць зноў. Ужо дзесяць тысяч трупаў усцiлаюць глеiсты, мокры пагорак пустой зямлi, але поспех ўсё яшчэ не дасягнуты нi тымi нi другiмi. Абедзьве армii стомленыя, абодва палкаводцы занепакоеныя. Абодва ведаюць, што перамога дастанецца таму, хто першы атрымае падмацаванне, Велiнгтон ад Блюхера, Напалеон ад Грушы. Напалеон зноў i зноў хапаецца за падзорную трубу, рассылае ўсё новых i новых ардынарцаў; калi маршал падаспее, над Францыяй яшчэ раз заззяе сонца Аўстэрлiца.

                 Памылковы ход Грушы

Грушы, якi мiжволi трымае ў сваiх руках лёс Напалеона, тым часам згодна з загадам ўвечары 17 чэрвеня падняўся i рушыў у прадпiсаным накiрунку за прусакамi. Дождж перастаў. Бестурботна, як у краiне мiру, маршыруюць маладыя роты, якiя ўчора ўпершыню нюхнулi пораху: а ворага ўсё не вiдаць, пабiтай прускай армii – ані следу.

Аж раптам, якраз калі маршал на скорую руку снедаў у сялянскай хаце, ціха здрыганулася падлога пад яго нагамі. Прыслухаўся. Зноў і зноў глуха коціцца і затухае гул: гэта гарматы, далёкія батарэі, гэта іх кананада, але не далёка, сама большае гадзіны з тры маршу. Некалькі афіцэраў, як індзейцы, кідаюцца на зямлю, каб дакладней выслухаць кірунак. Далёкі гул грыміць няспынна і глуха. Гэта кананада з Сэн-Жона, пачатак Ватэрлоа. Грушы трымае раду. Горача і запальчыва патрабуе Жэрар, яго намеснік, падкамандуючы, "il faut marcher au canon", – туды, у той бок, адкуль чуецца кананада! Другi афiцэр падтрымлiвае: туды, i як мага хутчэй! Для iх абодвух няма сумнення, што iмператар нацiснуў на англiчан i пачалася цяжкая бiтва. Грушы вагаецца. Звыклы да паслушэнства, ён баязлiва чапляецца за паперку з загадам iмператара – пераследаваць прусакоў у iх адступленнi. Жэрар гарачыцца, убачыўшы  нерашучасць маршала. "Marchez au canon!" – як загад  гучыць  патрабаванне да дваццацi афiцэраў i цывiльных, i не як просьба. Гэта ўзрушае Грушы. Ужо больш цвёрда i строга ён заяўляе, што нельга збочваць ад прадпiсанага абавязку, пакуль не будзе iншага распараджэння iмператара. Афiцэры расчараваныя, а ў iх злоснае маўчанне урываецца грукат гармат.

Тады Жэрар адважваецца на крайнасць: ледзь не на каленях просiць i благае дазволiць яму хоць бы з яго дывiзiёнам i жменькай кавалерыi кiнуцца на поле бiтвы i абавязваецца паспець  своечасова. Грушы раздумвае. Раздумвае ўсяго нейкую секунду.

             Сусветная гісторыя ў адным імгненні

Секунду раздумвае Грушы, і гэтая адна секунда вызначае яго ўласны лёс, лёс Напалеона і лёс свету. Яна ж, секунда гэтая ў сялянскай хатцы ў Вальгайме, вызначае і лёс усяго дзевятнаццатага стагоддзя, яна на вуснах – неўміручасць – у даволі бравага, даволі банальнага чалавека, яна адкрыта распласталася ў руках, якія нервова цярэбяць і мнуць у пальцах фатальнае распараджэнне імператара. Калі б у гэтае імгненне Грушы хапіла мужнасці быць адважным  і не паслухацца распарады ад веры ў сябе і яўныя азнакі неба, Францыя была б уратаваная. Але гэты пярэстарак слухаецца адно камандаў і прадпісанняў, але толькі не поклічу фатума.

I Грушы энергiчна адхiляе просьбу. Не. Гэта было б безадказна яшчэ раз дзялiць i без таго такi малы корпус. Яго задача – пераследаваць прусакоў,  толькi гэта i нiчога больш. I ён не адважваецца  дзейнiчаць насуперак загаду iмператара. Афiцэры расчаравана маўчаць. Вакол маршала запанавала цiшыня. I ў гэтай цiшынi  беззваротна сплывае тое, чаго ўжо нельга ацанiць словамi i дзеямi, – рашаючае iмгненне. Велiнгтон перамог.

А яны маршыруюць далей, Жэрар, Вандам, злосна сцiснуўшы кулакi, Грушы,  ужо занепакоены i з гадзiны на гадзiну ўсё больш няўпэўнены: бо дзiва дзiўнае,– прусакi ўсё яшчэ не паказваюцца, можа, яны ўвогуле адмовiлiся ад кiрунку на Брусель. Неўзабаве пасыльныя дакладваюць вельмi падазроныя знакi, што адступленне прусакоў абярнулася флангавым маршам да поля бiтвы. Яшчэ  быў час з усiм магчымым спехам  кiнуцца на дапамогу iмператару, i Грушы ўсё больш нецярплiвiцца, чакаючы загаду павярнуць назад. Але нiякага загаду няма. Толькi глуха вуркочуць гарматы над ахопленай жудасцю зямлёю: жалезныя гульнёвыя косцi Ватэрлоа.

                 Папалудне Ватэрлоа

А тым часам – гадзіна дня. І хоць чатыры атакі французаў адбітыя, тым не меней яны адчувальна расхісталі Велінгтонаў цэнтр; Напалеон ужо мерыцца да рашаючага штурму. Ён узмацняе батарэі перад Бэль-Альянс, і, перш чым кананада бітвы разадрала хмарную заслону паміж вышынямі, Напалеон апошнім позіркам акідае поле бітвы.

І заўважае на паўночным усходзе цёмны рухомы цень, які, здаецца, насоўваецца з лесу: новыя войскі! Падзорная труба адразу павернута туды: няўжо гэта Грушы, які храбра пераступіў загад і цудоўным чынам з’явіўся якраз у патрэбны момант? Не, прыведзены палонны дакладвае, што гэта авангард арміі генерала Блюхера, прускія войскі. Упершыню імператара працяла здагадка, што пабітая пруская армія ўвільнула ад пераследу, каб нават раней часу аб’яднацца з англічанамі, тым часам як траціна яго ўласнай арміі без ніякай карысці манеўруе недзе ў пустаце. Ён адразу піша Грушы загад любой цаной трымаць сувязь і перашкодзіць прусакам увесці войскі ў баталію.

І адразу ж маршал Нэй атрымлівае загад перайсці ў наступленне. Велінгтон павінен быць разбіты, перш чым падаспеюць прусакі: ніякая інтэрвенцыя пры такіх раптам завужаных шанцах не здаецца занадта дзёрзкай. Цяпер ужо ўсё папалудне праходзіць у страшных атаках на плато свежай пяхотай. Яна ўвесь час штурмуе расстраляныя вёскі, і ўвесь час яе адкідаюць назад, зноў і зноў падымаюцца пад зазыўнымі сцягамі хвалі атакі супроць размалочаных карэ праціўніка. Але Велінгтон упёрся і ўсё яшчэ трымаецца цвёрда, і ўсё яшчэ няма ніякіх вестак ад Грушы. “Дзе Грушы? Куды падзеўся Грушы?” – нервова мармыча імператар, убачыўшы, як спакваля з’язджаюцца прускія дазоры і авангарды для ўдару. Нервуюцца і яго камандзіры. І, каб рашуча і гвалтоўна пакласці гэтаму канец, маршал Нэй – гэтак сама адважна, як Грушы аж занадта разважліва (тры кані пад ім ужо застрэлены) – адным кідком пускае ўсю французскую кавалерыю ў атаку. Дзесяць тысяч кірасіраў і драгунаў пераходзяць у гэты страхалюдны смяротны чвал, размятаюць карэ, кладуць усіх кананіраў і прарываюць першыя рады. І хоць іх саміх зноў адцясняюць, але моц англійскай арміі пагашана, пазурысты кулак, якім яны ахапілі той пагорак, пачынае расціскацца. І калі цяпер, страціўшы кожнага дзесятага, французская кавалерыя пачынае адступаць пад гарматамі, цяжка і павольна ўступае ў дзеянне апошні рэзерв Напалеона, старая гвардыя, каб штурмаваць пагорак, валоданне якім – зарука лёсу Еўропы.

                     Развязка

Чатыры сотнi гармат з абодвух бакоў бесперастанку грымяць з самае ранiцы. Па фронце бразгочуць квалькады кавалерыi, атакуючы карэ, трашчаць барабаны, усю раўнiну скаланае несцiханы дрыготлiвы гуд! А ўгары, на абодвух пагорках, абодва палкаводцы прыслухоўваюцца i прынюхваюцца да людскога надвор'я. Абодва спрабуюць улавiць найцiшэйшы гук.

Два гадзiннiкi цiха цiкаюць ў iх далонях, як птушыныя сэрцы, над стыхiяй масаў. Напалеон i Велiнгтон, абодва сюд-туд хапаюцца за хранометры i лiчаць гадзiны, мiнуты, якiя павiнны прынесьцi кожнаму з iх рашаючую дапамогу. Велiнгтон блiзка ведае Блюхера, а Напалеон спадзяецца на Грушы. У абодвух не засталося рэзерваў, i хто першы атрымае дапамогу, той i вырашыць лёс бiтвы. Абодва нецярплiва сочаць у падзорныя трубы за узлессем, дзе цяпер лёгкаю хмаркай  пачынаюць згушчацца прускiя авангарды. Але цi гэта толькi дазоры цi сама армiя, якая бяжыць ад Грушы? Англiчане ўжо ледзьве супрацiўляюцца, з апошняй намогi, але змардаваныя i французскiя войскi. Як два асiлкi, цяжка адсопваючыся, стаяць яны адзiн перад адным з абвiслымi паралiзаванымi рукамi, перш чым схапiцца апошнi раз: настаў апошнi раўнд, адмянiць якi ўжо нельга, раўнд вырашэння.

I нарэшце загрукаталi гарматы на флангу прусакоў: перастрэлка, агонь фузельераў! "Enfin Grouchy!" Нарэшце Грушы! Напалеон з палёгкай уздыхае. Упэўнены ў бяспецы свайго фланга ён збірае апошнюю людскую наяўнасць і кідае на Велінгтонаў цэнтр, каб раструшчыць англійскую засаўку перад Бруселем, каб узарваць браму Еўропы.

 Але тая стралянiна была толькi памылковай перапалкай з гановерцамі, якую ўсчалі прусакі, уведзеныя ў зман незнаёмай уніформай гановерцаў: яны хутка зразумелі сваю памылку, і вось ужо без ніякай перашкоды, шырокім і магутным валам паліліся іх масы з лесу. Не, гэта не Грушы са сваімі войскамі, гэта Блюхер, – і разам з ім наканаванае. Вестка маланкай разлятаецца па імператарскіх войсках, яны пачынаюць адступаць, хоць і ў парадку, але вартым жалю. А Велінгтон улоўлівае крытычны момант. Ён пад’язджае аж да самага краю стойкай абароны на пагорку, махае капелюшом, махае паўзверх адступаючага праціўніка. Ягоныя адразу разумеюць пераможны жэст. У адным парыве падымаецца ўсё, што яшчэ заставалася ад англійскіх войскаў, і кідаецца на парадзелыя масы французаў. Збоку на змардаваную, пасечаную армію французаў адначасова збурылася ў атаку пруская квалерыя: крык, смяротны лямант "Sauve qui peut!" Усяго некалькі хвілін, і гранд-армія ўжо не армія, а неацугляная, гнаная страхам лавіна, якая паглынае, убірае ў сябе ўсё па дарозе, нават самога Напалеона. Як безабаронная, бясчулая вада ўліваецца кавалерыя ў гэты імклівы няспынны паток, адным махам яна вывуджвае з галаслівага шумавіння страху і жудасці карэту Напалеона, армейскую скарбніцу, усю артылерыю, і толькі ноч ратуе імператару жыццё і дае свабоду. Але той, які ўжо апоўначы, увесь у брудзе, увесь аглушаны, у вясковай карчомцы стомлена апускаецца на крэсла, той ужо больш не імператар. Яго імперыя, яго дынастыя, яго лёс закончыліся: маладушнасць маленькага, нязначнага чалавечка ўшчэнт разбурыла тое, што за дваццаць гадоў збудаваў самы адважны, самы празарлівы чалавек свету.

                Абвал у будзёншчыну

Ледзь толькі англійскае наступлення размяло Напалеона, як вось ужо, тады яшчэ зусім безымянны чалавек у спецыяльнай калясцы імчыць па дарозе ў Брусель і з Бруселя да мора, дзе стаіць напагатове карабель. Ён плыве ў Лондан, каб выперадзіць урадавую штафету, і, дзякуючы яшчэ нікому не вядомай вестцы, яму ўдаецца ўзарваць біржу: гэта Ротшыльд, які сваім геніяльным ходам запачаткаваў другую імперыю, новую дынастыю. На другі дзень Англія ўжо ведае пра перамогу, пра паражэнне ведае ў Парыжы і Фушэ, гэты вечны здраднік; у Бруселі і ў Германіі ўжо грымяць пераможныя званы.

Толькі адзін чалавек на раніцу яшчэ нічога не ведае пра Ватэрлоа, хоць ён усяго за чатыры гадзіны ад  фатальнага месца: няшчасны Грушы; настойліва і планава, дакладна паводле загаду, пераследуе сваіх прусакоў. Але вялікае дзіва: нідзе іх няма, нямашака іх, і гэта ўсяляе няўпэўненасць у яго душу. А недалёкія гарматы ўсё яшчэ валяць і валяць, гучней і гучней, як бы яны благалі дапамогі. Кожны чуе, як дрыжыць зямля, і кожны стрэл – як у самае сэрца. Цяпер усе ведаюць, гэта не проста перастрэлка, гэта гіганцкая бітва, бітва на канчатковасць.

Грушы нервова перамяшчаецца сярод сваіх афіцэраў. Яны ўхіляюцца ад дыскусіі з ім: іхняя парада адкінута.

Адзінае суцяшэнне – каля Ваўра яны нарэшце напароліся на асобны прускі корпус, Блюхераў ар’ергард. Як апантаныя кінуліся яны на акопы, Жэрар наперадзе ўсіх, быццам ён, гнаны самымі змрочнымі прадчуваннямі, шукаў сабе смерці. І куля ссадзіла яго з сядла: самы галасісты папераджальнік змаўкае. Настае ноч, і яны штурмуюць вёску, але ўжо адчуваюць, што гэтая перамога пад заслону не мае аніякага сэнсу, бо там, на полі бітвы, раптам настае поўная ціша. Настае вусцішная немая, жахліва мірная, агідная, мёртвая моўча. І ўсе яны адчуваюць, што грукатанне артылерыі было куды лепш за гэтую нерваўгрызлівую невядомасць. Бітва, канечне, вырашана, бітва пад Ватэрлоа, з якое Грушы нарэшце (як жа позна!) атрымаў ад Напалеона заклік на дапамогу. Яна закончана, гіганцкая бітва, але хто перамог? Чакаюць усю ноч. Дарма! Адтуль аніякай весткі. Такое ўражанне, быццам вялікая армія забылася пра іх, і яны спустошана і бяссэнсава стаяць у непрагляднай прасторы. Раніцай здымаюцца з прывалу і выпраўляюцца зноў у паход, смяротна стомленыя і даўно ўжо ведаючы, што ўвесь іхні марш, усе іх манеўры – марнасць. Нарэшце, а дзесятай гадзіне, іх даганяе афіцэр генеральнага штаба. Яму дапамагаюць спешыцца, засыпаюць пытаннямі. Але той, счарнелы ў твары ад жудасці, з мокрымі скронямі, увесь стрымцелы ад нечалавечай перанапругі, толькі ікае неразборлівымі словамі, словамі, якіх яны не могуць зразумець, не могуць і не хочуць зразумець. Што ён вярзе такое нейкае, гэты вар’ят, гэты апіты, гэты... што, бачыце, ужо няма больш імператара, што няма імператарскай арміі, што Францыя прапала... Але слова па слове, памалу-патроху з яго дастаюць усю чыстую праўду, паралізуючую, смяротна драсавальную шчырую ісціну. Грушы стаіць белы, увесь дрыжыць, абапершыся на шаблю: ён ведае, што гэта якраз пачынаецца мартырыум ягонага жыцця. Але ён рашуча бярэ на сябе няўдзячны цяжар сваёй поўнай віны. Ён, субальтэрн-афіцэр, непаваротлівы падданец, маруда, які прамаргаў самае вялікае імгненне нябачнага вырашэння, цяпер, твар у твар з блізкай небяспекай, зноў стаў чалавекам і амаль героем. Ён адразу збірае ўсіх афіцэраў і са слязьмі гневу і жальбы на вачах гаворыць кароткае слова, у якім спрабуе апраўдаць сваю марудлівасць і адначасова асуджае яе. Моўчкі слухаюць яго афіцэры, якія яшчэ ўчора яму гарлалі. Кожны мог бы звінаваціць яго і пахваліцца, што сам быў іншае думкі. Але нiхто не важыцца на гэта  ды i не хоча.  Яны маўчаць i маўчаць.  Шалёная жальба зрабiла iх нямымi. I якраз у гэтую гадзiну пасля ўпушчанай хвiлiны Грушы паказвае – як жа позна!–усю сваю ваенную моц. Усе яго вялiкiя цноты, разважлiвасць, дзельнасць, абачлiвасць i сумленнасць зноў выходзяць на ясны дзень, як толькi ён пачынае давярацца сабе самому, а не напiсаным загадам. Акружаны ворагам, у пяць разоў мацнейшым за яго, ён выводзiць –майстэрскi тактычны ход!– свае войскi праз непрыяцеля, не страцiўшы нiводнай гарматы, нiводнага чалавека, i ратуе Францыi, ратуе iмперыi апошняе войска. Але калi ён вяртаецца, нiякага iмператара ўжо няма, каб падзякаваць яму, няма ворага, супроць якога ён мог бы выставiць сваё войска. Ён прыйшоў занадта позна, ужо навекi вякоў занадта позна; i калi знешне жыццё яго яшчэ iдзе ўгору, калi яго назначаюць галоўнакамандуючым, пэрам Францыi, i ў кожным крэсле ён аказвае сябе чалавекам дзельным, нiшто не можа адкупiць яму назад гэтае  ўпушчанае iмгненне, якое зрабiла яго валадаром лёсу i да якога ён не дарос.

Так страшна помсцiцца вялiкая хвiлiна, тая хвiлiна, якая так рэдка апускаецца ў жыццё зямнога чалавека, чалавека несправядлiва паклiканага, якi не ведае, як ёю скарыстацца. Усе грамадзянскiя дабрачыннасцi, асцярожлiвасць, паслухмянасць, рупнасць i адумлiвасць, усе яны  расплываюцца ў жарнасцi вялiкага iмгнення лёсу, якому патрэбен толькi генiй, з якога ён фармуе даўгавечны партрэт. З пагардай адпрэчвае ён нерашучых марудаў; толькi адважных ён узносiць угору, ён, другi бог зямлi, вогненнымi рукамi узносiць у неба герояў.

Генiй адной  ночы

             Марсэль,  25  красавіка 1792 г.

1792 год. Ужо два месяцы, тры месяцы французскі нацыянальны сход не можа прыняць рашэнне:ці вайна супроць кайзераўска-імператарскай кааліцыі ці мір.  Людовік ХVI  сам у нерашучасці; ён прадчувае небяспеку ў перамозе рэвалюцыянераў, ён прадчувае небяспеку і ў іхняй паразе. Няясная і пазіцыя партый. Жырандысты, кааб утрымаць уладу, настойваюць на вайне, Рабэспьер і якабінцы зацяліся на міры, каб тым часам самім захапіць уладу. З дня ў дзень становішча ўсё больш напружанае, прэса шуміць, клубы дыскутуюць, разносяцца ўсё больш дзікія чуткі, усё больш і больш узбуджаюць Яны грамадскую думку. І як заўсёды рашэнне, своеасаблівая разрадка, – 20 сакавіка кароль Францыі нарэшце абвяшчае вайну імператару Аўстрыі  і каралю Прусіі.

Гнятлівай разгубленасцю завісла ў гэтыя дні і тыдні  электрычная напружанасць над Парыжам; але яшчэ цяжэй і пагрозлівей расце ўзбуджэнне ў памежных гарадах. Ва ўсіх гарнізонах ужо поўны збор, у кожнай вёсцы, у кожным горадзе узбройваюцца дабравольцы і нацыянальныя гвардзейцы, паўсюль у баявую гатоўнасць даводзяцца ўмацаванні, і найперш ясна ў Эльзасе, што менавіта на іх зямлі, як заўсёды паміж Францыяй і Германіяй справа будзе вырашацца ў першую чаргу. Вораг на берагах Рэйна, праціўнік, не той расплывісты, патэтычна-рытарычны праціўнік, якім ён бачыцца з Парыжа, а яўны, фізічна існы і сутны; бо з умацаванага  перадмосцця, з саборнай званiцы голым вокам вiдаць, як падцягваюцца прускiя рэгiмэнты. А ноччу па-над раўнадушна бліскучай у месячным святле ракою вецер даносiць туркатанне колаў непрыяцельскай артылерыi, бразгат зброi, трубныя сiгналы. I ўсе ведаюць: даволi аднаго-адненькага слова, аднаго-адненькага дэкрэта, i  маўклiвыя зяпы прускiх гарматаў вырыгнуць грамы i маланкi, i – грымне тысячагадовая вайна паміж Германіяй і Францыяй – гэтым ужо разам у iмя новай свабоды з аднаго боку i ў iмя  старога парадку з боку другога.

Дзiва што  25 красавiка, калi з Парыжа ў Страсбург прыйшла вестка пра абвяшчэнне вайны, – дзень непараўнальны. З усiх дамоў, з усiх вулiц народ  сцякаецца на адкрытыя плошчы, гатовы да бою  гарнiзон полк за палком маршыруе ў апошнiм парадзе. На галоўнай плошчы ўжо чакае мэр Дзiтрых– аперазаны трохколерным шалем, ён памахвае, вiтаючы салдатаў, капелюшом з кукардай.  Фанфарны поклiч, барабанны пошчак запрашаюць да цiшынi. Зычным голасам па-французску i па-нямецку Дзiтрых зачытвае на гэтай i на iншых плошчах горада тэкст абвяшчэння вайны. З апошнiмi словамi палкавыя музыкi пачынаюць нажарваць тымчасова статутную страявую песню рэвалюцыi, "Ça ira", зрэшты, казытлiвы, бадзёра-гарэзлiвы танцавальны матыўчык, але грукатлiвы, громагучны поступ палкоў надае яму мiлiтарны такт. Пасля натоўп рассейваецца i разносiць разагрэты энтузiязм па вулiцах i дамах; у кавярнях, у клубах лунаюць палымяныя прамовы, пырхаюць пракламацыi. "Aux armes, citoyens! L'etendard de la guerre est deploye! Le signal est donne!"; такiмi альбо падобнымi заклiкамi пачынаюцца яны, i ўсюды, ва ўсiх прамовах, ва ўсiх газетах, на ўсiх плакатах, усiмi вуснамi паўтараюцца валатоўскiя, рытмiчныя заклiкi: "Aux armes, citoyens! Qu'ils tremblent donc, les despotes couronnes!  Marchons, enfants de la liberte!", i за кожным разам разагрэтыя энтузіязмам масы падхопліваюць палкія словы.

А на вуліцах і плошчах вялікія натоўпы народу ўсё крычалі і крычалі ў пераможным экстазе і ў захапленні ад абвяшчэння вайны, але, як заўсёды ў падобныя хвіліны вулічнага буйства прачнуліся і іншыя галасы, ціхія, староннія; абудзіліся і страх, і заклапочанасць ці тое тайна ў пакоях нашаптам, ці тое пабляднелымі вуснамі – моўчкі. Як заўсёды і ўсюды ёсць мацеркі, якія кажуць сабе: ці не заб’юць чужыя салдаты маіх дзяцей, ва ўсіх краінах ёсць сяляне, якія бароняць сваё дабро, свае палеткі, свае хаты, сваё быдла і свой ураджай. Ці не здрасуюць іх пасевы, ці не сплюндраць іх дамы крывавыя орды, ці не зальюць крывёю іх нівы? Але мэр Страсбурга барон Фрыдрых фон Дзітрых, зрэшты арыстакрат, але як лепшая частка французскай арыстакратыі ўсёй душою адданы справе новай свабоды, дапускаў да адкрытага слова толькі гучныя, крыклівыя галасы падтрымкі; ён свядома ператварае дзень абвяшчэння вайны у афіцыйнае свята. З шалем цераз грудзі спяшаецца ён з аднаго мітынгу да другога, каб падагрэць народны запал. Ён частуе віном і закускай салдатаў, якія выпраўляюцца на фронт, а ўвечары збірае ў прасторным доме на Пляс-дэ-Бролі генералітэт, афіцэраў і найбольш важнае чынавенства на развітальны прыём, якому  сваёй натхнёнасцю загадзя надае характар свята перамогі. Генералы, як і ўсе генералы ўпэўненыя ў перамозе, задаюць тон, маладыя афіцэры, якія бачаць здзяйсненне сэнсу свайго жыцця ў вайне, могуць выказвацца свабодна. Кожны паддае бадзёру наступнаму. Свішчуць шаблі, абдымкі, тосты выдатным віном, пад якія гучаць усё больш жарасныя і палымяныя прамовы. І ўсе раз за разам паўтараюць падахвочвальныя заклікі газет і пракламацый: “Да зброі, грамадзяне! У паход! Ратуйма айчыну! Дрыжыце, каранаваныя дэспаты! Цяпер, калі разгарнуўся і лунае сцяг перамогі, настаў дзень, настала пара пранесці трыкалор над цэлым светам! Цяпер кожны павінен аддаць сваё самае лепшае за караля, за сцяг, за свабоду!” Увесь народ, уся краіна ў такія хвіліны прагнуць святога яднання праз веру ў перамогу і справу свабоды.

Раптам, у самы разгар прамоваў і тостаў, мэр Дзітрых звяртаецца да юнага капітана з крапаснога корпуса Ружэ, які сядзіць побач. Ён успомніў, што якраз гэты мілы, не тое каб прыгожы, але сімпатычны афіцэр паўгода таму назад з нагоды абвяшчэння канстытуцыі напісаў даволі мілы гімн свабодзе,  які палкавы музыкант Плэйель паклаў на музыку. Праца, якая не мела за сабою ніякіх прэтэнзій, паказала сябе пеўча, вайсковая капэла  развучыла песню, выканала яе афіцыйна на плошчы і праспявала хорам. Ці не дагодзіцца цяпер  абвяшчэнне вайны і паход, каб зладзіць падобную ж урачыстасць? Вось так, як бы мімаходзь, і пытаецца мэр Дзітрых, як звычайна просяць у добрага знаёмага невялікай ласкі, у капітана Ружэ (які, дарэчы, цалкам неправамерна сам сябе ўвысакародніў і завецца цяпер Ружэ дэ Ліль), ці не згадзіўся б той скарыстацца патрыятычным момантам і напісаць што-колечы для войска, якое выпраўляецца ў паход, скажам, ваенную песню для Рэйнскай арміі, якая ўжо заўтра мае рушыць на ворага.

Ружэ, сціплы, някідкі чалавек, які ніколі не замахваўся на  званне вялікага кампазітара, – ягоныя вершы не друкаваліся, ягоныя оперы адхіляліся – ведае, што яму лёгка даюцца прынагодныя творы. Каб дагадзіць высокай службовай асобе і добраму сябру, ён згаджаецца. Добра, ён паспрабуе. “Брава, Ружэ!” – падымае да яго чарку генерал, які сядзіць насупраць і нагадвае, каб Ружэ адразу ж прыслаў яму песню на поле бою; Рэйнскай арміі сапраўды патрэбна якая-небудзь патрыятычная страявая песня, каб акрыляла салдатам ногі. Тым часам  чарговы застолец  пачынае свой палымяны спiч. Зноў тосты, шум, зноў п'юць. Агульны энтузiязм як бы сцiрае кароткую выпадковую размову за сталом. Парадны банкет усё больш экстатычны, усё болей шумны i жарасна-шалёны, i ўжо пераваліла далёка за поўнач, калi госцi пакiнулi мэраў дом.

Запоўнач. 25 красавiка, якое так скаланула Страсбург весткай пра абвяшчэнне вайны, скончылася, ужо iдзе 26 красавiка. Над дамалi залегла начная цемра; але цемра гэтая падманлiвая, бо горад яшчэ фiбруе ад хвалявання. У казармах салдаты збiраюцца на марш, а некаторыя гараджане, з асцярожлiвых, за зачыненымi аканiцамi ужо потайкам пакуюцца да ўцёкаў. Па вулiцах маршыруюць толькi асобныя пелатоны – узводы, сяды-тады прастукацяць падковы верхавых  веставых, то зноў жа пратуркоча цяжкi цуг артылерыi, i тады зноў манатоныя пярэклiчы вахтавых ад паста да паста. Занадта блiзка вораг, занадта неспакойная i ўскалочаная душа горада, каб можна было заснуць у  такi вырашальны момант.

Вось i Ружэ, якi цяпер падняўся па вiнтавой лесвiцы ў свой сцiплы пакойчык на Гранд-Ру, 126, пачувае сябе  неяк дзiўна растрывожана. Ён не забыўся пра сваё абяцанне як мага хутчэй паспрабавацца ў маршавай песеньцы, у страявой песнi для Рэйнскай армii. Неспакойна пахаджае ён па цесным пакоi. З чаго пачаць? Як? У галаве яшчэ хаатычна раяцца палкiя заклiкi пракламацый, прамоў, тостаў. "Aux armes, citoyens!...  Marchons, enfants de la liberte!... Ecrasons la tyrannie!... L'etendard de la guerre est deploye!..." Але прыгадваюцца і іншыя словы, якія ён чуў мімаходзь, галасы жанчын, якія дрыжаць за сваіх сыноў, заклапочаныя галасы сялян, што палеткі Францыі могуць быць здрасаваныя і залітыя крывёй чужынскімі кагортамі. Амаль машынальна запісвае два першыя радкі, тыя водгукі, тое водгулле, той паўтор чутага.          

                   Allons, enfants de la patrie,

                   Le jour de gloire est arrive!

Пасля спыняецца, задумваецца. Сядзіць. Пачатак неблагі. Цяпер толькі адразу знайсці правільны рытм, мелодыю да слоў. Ён дастае з шафы скрыпку, спрабуе. І дзіва: ужо з першых тактаў рытм  цалкам кладзецца на тэкст. Ён спехам запісвае, цяпер панесла, цяпер ён захоплены сілай, якая ў яго ж і ўлілася. І неяк раптам усё заструменілася разам: усе пачуцці, якія  знайшлі сабе разрадку ў гэтую гадзіну, усе словы, чутыя ім на вуліцах, чутыя ім на банкеце, нянавісць да тыранаў, страх за зямлю радзімы, вера ў перамогу, любоў да свабоды. Ружэ нават не трэба нічога выдумляць, нічога вышукваць, трэба толькі даводзіць да рыфмы, расстаўляць у парывісты рытм мелодыі словы, якія сёння, у гэты адзіны дзень, пералятаюць з вуснаў на вусны, і ён усё прамовіў, усё выказаў, што нацыя адчувала глыбінямі душы. І яму не трэба выдумляць музыку, бо праз зачыненыя вокны пранікае рытм вуліцы, гэтай гадзіны, гэты рытм супору і выкліку, якім прасякнуты маршавы крок салдат, пошчак барабанаў, гром гармат. Можа, нават не сам ён успрымае гэта, не ягонае нядрэмнае вуха, а геній гадзіны, які на гэтую адзіную ноч пасяліўся ў ягоным смяротным целе, успрыняў яго. І ўсё дакладней і дапасоўней слухаецца мелодыя ўдарнага, пераможнага такту, сардэчнага  стуку цэлага народу. Як  бы пад чужую дыктоўку Ружэ таропка запісвае словы, ноты – бура наляцела на яго і падхапіла, бура, якая такая ніколі не бушавала раней у яго вузкай, мяшчанскай душы. Экзальтацыя, захапленне, якое ніколі не было ягоным, а магічная парывістая сіла, згушчаная, сканцэнтраваная ў адным выбуховым імгненні, тысячакротна вырывае беднага дылетанта з яго ўласнага вымярэння і шпурляе яго як ракету – імгненнае святло і прамяністае полымя – да зорак! Аж цэлая  ноч дадзена капiтан-лейтэнанту Ружэ дэ Лiлю, каб пабратацца з неўмiручымi: з падхопленых, перанятых у вулiцы, у прэсы заклiкаў вялiкага Пачатку ў iм фармуецца творчае слова i ўздымаецца ў страфу, якая ў сваёй паэтычнай фармулёўцы такая ж немiнушчая, як i несмяротная сама мелодыя.

                               Amour sacre de la patrie,

                               Conduis, soutiens nos bras vengeurs!

                               Liberte, liberte cherie,

                               Combats avec tes defenseurs!

Пасля яшчэ пятая страфа, апошняя, і з узбуджэння і адным парывам сфармавана, дасканала зліваючы слова і мелодыю, яшчэ да ранішняй зары несмяротная песня была закончана. Ружэ гасіць святло і кідаецца на ложак. Нешта, ён не ведае  што, узнесла яго ў ніколі раней не адчуваную светліню ягоных пачуццяў і розуму, нешта кідае яго цяпер у тупое знемажэнне. Ён спіць у бездані сну, падобным на смерць. І фактычна цяпер у ім памёр творца, паэт, геній. Бо на стале ляжыць, ужо адасоблена ад таго, хто спіць і на каго сапраўды сышоў у святым ап’яненні гэты цуд, закончаны твор. Наўрад ці другі раз у гісторыі ўсіх народаў так хутка паўставала песня абсалютна адначасова ў словах і музыцы.

Тыя самыя званы з Мюнстэра як заўсёды абвяшчаюць новую раніцу. Час ад часу вецер даносіць з-за Рэйна стрэлы, гэта пачаліся першыя перапалкі. Ружэ прачынаецца. Цяжка выбіраецца з прадоння свайго сну. Нешта адбылося, цьмяна адчувае ён, адбылося з ім  нешта, пра што ён успамінае зноў жа цьмяна і туманна. І тут ён заўважае на стале свежа запісаны ліст. Верш? Калі гэта я яго напісаў? Ноты, маім уласным почаркам? Калі я напісаў гэтую музыку? Ах, праўда ж, песня, якую ўчора выпрасіў сябар Дзітрых, страявая песня для Рэйнскай арміі! Ружэ чытае свае строфы, напяваючы пры гэтым мелодыю, але,  як i кожны iншы  творца над толькi што закончаным творам, пачуваецца не зусiм упэўнена.  Побач жыве палкавы таварыш, яму ён паказвае i напявае. Камараду, здаецца, спадабалася, ён толькi прапануе  некалькi малюпасенькiх паправак. З гэтай першай ухвалы Ружэ набывае давер да сябе. З усiм нецярпеннем аўтара i горды за сваё рана выкананае абяцанне, ён адразу ж  увальваецца ў дом мэра Дзiтрыха, якi якраз выйшаў у сад на ранiшнi праменад i пры гэтым абдумвае новую прамову. Што, Ружэ? Ужо гатова? Ну, што ж здымем першую пробу. Абодва выходзяць з саду у салон дома, Дзiтрых садзiцца за фартэпiяна i грае акампанемент. Ружэ спявае тэкст. Зацiкаўленая нечаканай ранiшняй музыкай, у пакой ўваходзiць мэрава жонка i абяцае зрабiць копii з новай песнi i, як прафесiйная музыкантка, бярэцца  распрацаваць суправаджэнне, каб яшчэ сёння ў вячэрняй кампанii разам з усякiмi iншымi песнямi праспяваць сябрам дома i гэтую. Мэр Дзiтрых, горды сваiм мiлым тэнаровым голасам, абяцае развучыць песню больш грунтоўна, i вось 26 красавiка, вечарам таго ж самага дня, ранiцай якога песня была напiсана ў словах i музыцы, яна ўпершыню як бы выпадкова была праспявана выбранаму гуртку ў салоне мэра.

Слухачы, здаецца, прыязна  папляскалi, i, падобна на тое , не паскупіліся на ветлівыя кампліменты прысутнаму аўтару. Але само сабой зразумела, госці “Hotel de Broglie” на самай вялікай плошчы Страсбурга і ўявіць сабе не маглі, што на іх зямную існасць на нябачных крылах зляцела мелодыя з самое вечнасці. Рэдка калі сучаснікі з першага позірку распазнаюць веліч чалавека альбо веліч твора, і як мала мэрава жонка ўсведамляла той дзівосны момант, даказвае яе ліст  брату, у якім яна баналізуе цуд грамадскай падзеі. «Ты ведаеш, што мы прымаем у доме шмат людзей і заўсёды трэба бывае нешта прыдумаць, каб дасціпна аздобіць гутарку. І вось у мужа ўзнiкла iдэя, папрасiць каго напiсаць якую-небудзь прынагодную песеньку. Капiтан iнжынернага корпуса, Ружэ дэ Лiль, мiлы, ласкавы паэт i кампазiтар, вельмi хутка зрабiў такую музыку ваеннай песнi. Мой муж, з яго добрым тэнарам, адразу праспяваў рэч, якая вельмi прыемная слыху i выяўляе пэўную своеасаблiвасць. Гэта, як палепшаны Глюк, жвавы i больш ажыўлены. Са свайго боку я прыклала ўсё маё дараванне для аркестроўкi i аранжыравала партытуру для раяля i iншых iнструментаў, так што мне працы хапiла. П'еса была ў нас сыграна, на вялiкую прыемнасць усёй кампанii".

"На вялiкую прыемнасць усёй кампанii" – сёння  гэта ашаламляе нас сваiм холадам. Але можна зразумець чыста павярхоўную сяброўскую ацэнку,  вялую, незахлёбiстую пахвалу, бо яшчэ пры гэтым першым паказе "Марсэльезы" нельга было як след раскрыць яе на  поўную сiлу. "Марсэльеза"– не п'еска для салодзенькага тэнару i не на тое яна, каб адным голасам спявацца ў дробнабуржуазным салоне разам з рамансамi i iтальянскiмi арыямi. Песня, якая ачмурае сваiмi сталёвымi, аголена-зазыўнымi тактамi "Aux armes, citoyens", звяртаецца да масы, да  мноства, і сапраўдная яе аркестроўка – гэта бразгат зброі, россып фанфараў, тупат  палкоў на маршы. Не для халодных слухачоў, якія зручна расселіся дзеля асалоды, яна задумана, а для баявых саўдзельнікаў, саратнікаў. Не сольнаму сапрана, не тэнару спяваць яе, а тысячагорлай масе гэтая сімвалічна-ўзорная страявая песня, песня перамогі, песня смерці, песня радзімы, нацыянальная песня цэлага народу. Толькі натхнёнасць, з якой яна найперш і нарадзілася, перадаецца і натхняльная магутнасць песні Ружэ. Але песня яшчэ не ўспалымніла, яшчэ магічным рэзанансам ні словы, ні мелодыя не праніклі ў ў душу нацыі, яшчэ армія не ведае сваёго марша, песні сваёй перамогі, яшчэ рэвалюцыя не ведае свайго вечнага пэана.

Нават і  ён сам, з кiм ноччу адбыўся вялiкi цуд, Ружэ дэ Лiль, як i ўсе, гэтак жа мала падазрае, што ж такога ён, кiраваны некiроўным Генiем, самнамбулiчна стварыў у тую, адну, ноч. Сам ён, поўны iмпэту мiлы дылетант, шчыра радуецца, што склiканыя бяседнiкi дружна апладыруюць, што яго, аўтара, ветлiва аблашчылi камплiментамi. З дробязным апломбам маленькага чалавека спрабуе ён акуратна зыскаць з гэтага выпалага яму маленькага поспеху ў сваiм вузенькiм правiнцыйным коле. Ён спявае сябрам у кавярнях, ён дазваляе рабiць спiскi i пасылае iх генералам Рэйнскай армii. А тым часам па загадзе мэра i з рэкамендацыi вайсковых чыноў страсбургскага музычнага корпуса "Страявая песня Рэйнскай армii" развучваецца, i праз чатыры днi, з нагоды адпраўкi войскаў, музычны корпус страсбургскай гвардыi выконвае новы марш на гарадскiм пляцы. Страсбургскi выдавец вельмi патрыятычна згаджаецца надрукаваць "Chant de guerre pour l'аrmee du Rhin", з усiм належным  рышпектам прысвечаную генералу Люкнэру ягоным мiлiтарным падначаленым. Але нiхто з генералаў Рэйнскай армii не дадумаўся  граць цi спяваць новую песню пад маршавы крок войска, i таму здаецца, што, як i ўсе ранейшыя прэм'еры Ружэ, цяперашнi салонны поспех песнi "Allons, enfants de la patrie" застанецца толькі поспехам аднаго дня правінцыяльнага маштабу і, як што будучы такою, яна хутка забудзецца.

Але ніколі прыроджанай сіле твора не бывае дадзена быць даўга схаванай альбо замкнёнай. Мастацкі твор можа забыцца ў часе. Яго можна забараніць, пахаваць. Але стыхійнае ў ім заўсёды возьме верх над эфемерным. Месяц, два месяцы нічога не чуваць пра страявую песню Рэйнскай арміі. Друкаваныя і рукапісныя экземпляры ляжаць і вандруюць па безудзельных руках. Але бывае дастаткова, каб твор сапраўды натхніў аднаго адзінага чалавека, бо кожнае праўдзівае натхненне ўжо ўздзейнiчае творча. На другiм канцы Францыi, 22 чэрвеня, у Марсэлi клуб сяброў канстытуцыi   ладзiў гасцiну дабравольцам, якiя выпраўлялiся на фронт. За даўжэзным сталом сядзяць пяцьсот маладых, палкiх хлопцаў у новых унiформах нацыянальных гвардзейцаў;  сярод iх фiбруе такi самы настрой, як i 25 красавiка ў Страсбургу, толькi яшчэ гарачэйшы, больш запальчывы i агнiсты, можа, дзякуючы паўднёваму тэмпераменту марсэльцаў, тут не менш пэўнасцi  ў славе i перамозе, як i там ў тыя першыя гадзiны вайны. Але тут з генеральскай пыхай не пахвалялiся, што рэвалюцыйныя французскiя войскi з ходу пераскочаць Рэйн i там iх зацiскаюць у гарачых абдымках. Наадварот, вораг глыбока пранiк на французскую зямлю, свабода пад пагрозай, справа свабоды ў небяспецы.

Раптам, у разгар банкета, нейкi юнак– а завуць яго Мiрор i ён студэнт-медык з унiверсiтэта ў Манпэлье– дзынькае па сваёй чарцы i ўстае. Усе змаўкаюць i глядзяць на яго. Усе чакаюць прамовы, выступлення. Але замест гэтага малады чалавек ускiдвае правую руку i запявае песню, новую песню, якое нiхто не ведае, як нiхто не ведае i таго, як яна дасталася ў ягоныя рукi, "Allons, enfants de la patrie". I вось праскоквае першая iскра i – пырскае ў бочку з порахам. Пачуццё i пачуццё, вечныя полюсы, перасмыкнулiся разрадам. Усе гэтыя маладыя хлопцы, якiя заўтра пойдуць на фронт, якiя прагнуць змагацца за свабоду i гатовыя памерцi за радзiму,  адчуваюць, што  вось яна выплёскваецца iх самая патайная ўнутраная воля, iх самыя запаветныя думкi– у гэтых словах; рытм, усупрацiвiцца якому проста немагчыма, парывае iх у адзiным экстатычным шале. Страфа за страфой прымаюцца з выбуховым захапленнем, яшчэ раз, яшчэ раз трэба паўтарыць песню, i вось ужо мелодыя стала iхняй, ужо спяваюць усе, узбуджана паўскокваўшы, падняўшы чаркi, спяваюць громападобны рэфрэн. "Аux armes, citoyens! Formez vos bataillons!"  З вуліцы праціскваюцца цікаўныя паслухаць, што гэта тут такое спяваюць з такiм запалам, i вось ужо  яны далучаюцца i спяваюць разам; на другi дзень мелодыя на вуснах у тысяч i дзесяткаў тысяч. Друк множыць яе, i, калi 2 ліпеня пяцьсот валанцёраў выпраўляюцца ў паход, песня маршыруе з iмi. Стомяцца на якiм прасёлку, запаволiцца, замарудзiцца крок, i вось ужо варта каму завесцi  гiмн, як такт узрушае кожнага i дае новы ўздым. Iдуць праз якую-небудзь вёску, i здзiўляюцца сяляне, збiраюцца цiкаўныя жыхары, падпяваюць разам. Гэта ўжо стала iхняя песня, яны валодаюць ёю, яшчэ нават не ведаючы, што песня гэтая назначалася Рэйнскай армii, не падазраючы, кiм i калi яна была складзена, гэта ўжо гiмн iхняга батальёна,  прыняты iмi як сiмвал, як прысяга на  жыццё i на смерць. Яна належыць iм як сцяг, i яны хочуць пранесцi яе ў сваiм нястрымным поступе наперад.

Першая вялiкая перамога "Марсэльезы" – бо менавiта так неўзабаве назавецца гiмн Ружэ – Парыж. ЗО-га лiпеня батальён уступае маршам у  Фабурж, наперадзе сцяг i песня. Тысячы, дзясяткi тысяч стаяць абапал вулiц i чакаюць, каб урачыста сустрэць iх, i як толькi паяўляюцца марсэльцы, пяцьсот чалавек, разам, адным горлам у такт кроку спяваючы песню, спяваючы i спяваючы, натоўп услухоўваецца. Што гэта за гiмн, цудоўны, парывiсты,  што спяваюць марсэльцы?  Што гэта за фанфарны поклiч, вось гэты, якi западае ў сэрца, клiч пад россып барабанаў, гэта "Аux armes, citoyens!" Дзве гадзiны, тры гадзiны– i ўжо ва ўсiх завулках грымiць рэфрэн. Забытая "Ca ira", забытыя старыя, заношаныя маршы i куплеты: рэвалюцыя пазнала свой уласны голас, рэвалюцыя знайшла сваю песню.

Песня шырыцца лавiнай, не спынiць яе пераможнага лёту. Гiмн спяваюць на банкетах, гiмн спяваюць у тэатрах i ў клубах, потым нават у цэрквах пасля "Te Deum", а неўзабаве i замест "Te Deum". За месяц, за два месяцы «Марсэльеза» робіцца песняй народа і ўсёй арміі. Сэрван, першы рэспубліканскі ваенны міністр разумным вокам пазнае танiчную, экзальтуючую сiлу такога непаўторна-нацыянальнага баявога спеву. Спешнай распарадай ён загадвае распаўсюдзiць па ўсiх камандах сто тысяч экземпляраў, i за дзве-тры ночы песня невядомага кампазiтара разыходзiцца больш i шырэй чым усе творы Мальера, Расiна i Вальтэра. I ўжо няма такога свята, каб яно завяршалася не "Марсэльезай", няма нiводнага бою, перад якiм музыканты  не iгралi б найперш баявую песню свабоды. Пад Жэмапам i Нэрвiндэнам палкi гуртуюцца для рашучага штурму пад  агульны спеў, i непрыяцельскiя генералы, якiя маглi стымуляваць сваiх салдат толькi па старым рацэпце двайным рацыёнам вiна, спалохана бачаць, што яны не могуць нiчога выставіць супроць выбуховай сiлы гэтага "жудаснага" гiмна, калi яго спяваюць адначасова тысячы i тысячы, i калi гэты гучназвонны, пералiвiсты вал штурмуе iхнiя рады. Над усiмi бiтвамi Францыi цяпер лунае, натхнёна парываючы безлiч людзей у энтузiязм i ў смерць, "Марсэльеза", як Нiка, крылатая багiня перамогi.

А тым часам у невялiчкiм гарнiзоне Гюнiнгена сядзiць зусiм невядомы капiтан фартыфiкацыi, Ружэ, i бадзёра робiць эскiзы валоў i траншэй. Магчыма, ён ужо забыў пра "Страявую песню Рэйнскай армii", якую сам стварыў у тую цяпер ужо бязвесную ноч 26 красавiка 1792 года, і нават не важыцца падумаць, чытаючы ў газетах пра той іншы гімн, тую іншую страявую песню, якая штурмам узяла Парыж, што гэтая пераможная «Марсэльеза» слова ў слова і такт у такт не што іншае як здзейснены ў ім і над ім цуд той ночы. Бо жудасная іронія лёсу – да самага неба ўзнёслая, да зорак сягальная, толькі аднаго чалавека гэтая мелодыя не ўзносіць увысь, менавіта чалавека, якія яе стварыў. Нікому ў цэлай Францыі не ў галаве нейкі там капітан Ружэ дэ Ліль, велізарнейшая слава, якую толькі калі-небудзь здабывала сабе песня дастаецца песні, і нават цень гэтай славы не  падае на самаго  стваральніка, на Ружэ. Яго iмя не друкуецца на тэкстах, i  самому яму нiхто з магутаў хвiлiны анi калiўцам не ўважыць, пакуль  ён сам не дасца ў прыкрыя, дражлiвыя ўспамiны. Бо – генiяльная парадаксальнасць, на якую толькi можа ўздольнiцца гiсторыя – стваральнiк рэвалюцыйнага гiмна нiякi не рэвалюцыянер; наадварот: той, якi як нiхто iншы даў iмпульс рэвалюцыi сваёй неўмiручай песняй, хацеў бы ўсiмi сваiмi сiламi затармазiць i прыглушыць яе. Калi марсэльцы i парыжская чэрня з яго песняй на вуснах штурмавалi Цюiльры i ссаджвалi з трона караля, Ружэ дэ Лiль меў тае рэвалюцыi па горла па самае. Ён адмаўляецца ад прысягi рэспублiцы i лепш расстанецца са службай, чым служыцьме якабiнцам. Слова ў ягоным гiмне пра "liberte cherie", любасную сэрцу свабоду, для гэтага шчырадушнага чалавека не пусты гук: ён гідзіцца новых тыранаў і дэспатаў у Канвенце зусім не менш, чым ненавідзіць каранаваных памазанцаў па той бок мяжы. Ён адкрыта выказвае сваю незадаволенасць сябрамі  Камітэта грамадскага выратавання, калі ягонага прыхільніка, мэра Дзітрыха, хроснага бацьку «Марсэльезы», калі генерала Люкнэра, якому яна была прысвечаная, калі ўсіх афіцэраў і арыстакратаў, яе першых слухачоў ў той памятны вечар, калі іх усіх павалаклі на гільятыну, а незабаўным часам склалася  гратэсковая сітуацыя, калі сам пясняр рэвалюцыі быў арыштаваны як контррэвалюцыянер, калі над ім, менавіта над ім быў учынены працэс з абвінавачаннем у здрадзе радзімы. І толькі 9 тэрмідора, пасля звяржэння Рабэспьера адчыніліся турмы была прадухілена ганьба французскай рэвалюцыі, калі б аўтару яе несмяротнай песні давялося пакланіцца на пласе “нацыянальнай брытве”.

Вядома, гэта была б гераічная смерць, а не жалю вартае згасанне ў цемры, як сталася наканаваннем Ружэ. Бо больш як за сорак гадоў, за тысячы і тысячы дзён перажыў няшчасны Ружэ адзіны сапраўды творчы дзень у сваім жыцці. З яго садралі уніформу, з яго спiсалi пенсiю; вершы, оперы, тэксты, якiя ён пiша, не друкуюцца, не iграюцца. Лёс не даруе дылетанту, калi той нязвана, нянаджана ўцiскаецца ў рады несмяротных. Маючы ў руцэ розныя дробныя i не заўсёды чыстыя гешэфты, нэндзiць маленькi чалавек сваё мiзэрнае жыццё. Марна спрабуюць  спагадлiвыя Карно, а пазней Банапарт дапамагчы яму.  Нешта ў характары Ружэ ужо непапраўна i безнадзейна затручана i перакручана жорсткасцю таго выпадку, якi даў яму пабыцца богам i генiем цэлых тры гадзiны, а пасля зноў пагардлiва адшпурнуў яго ў прагорклае нiкчэмства. Ён сварыцца, валтузiцца i маталыжыцца з усiмi ўладамi, ён пiша Банапарту, якi хацеў дапамагчы яму, дзёрзкiя i патэтычныя пасланнi, ён публiчна хвалiцца, што на народным плебiсцыце прагаласаваў супроць Напалеона. Нячыстыя гешэфты ўблытваюць яго ў цёмныя афёры, i праз адзiн неаплачаны вэксаль ён нават заводзiць асабiстае знаёмства з даўгавою турмою Сэн-Пэларжы. Нелюб усюды i ўсiмі, гнаны крэдыторамi, пастаянна цкаваны, шпiцляваны i вiжаваны палiцыяй, зашываецца ён нарэшце ў нейкую правiнцыйную нетру i адтуль, як з ямы, пакiнуты i забыты, цiкуе  за лёсам сваёй несмяротнай песнi; ён яшчэ дажыў да таго моманту, калi "Марсэльеза" на чале пераможных армiй  трыумфальна прайшлася па ўсiх краiнах Еўропы, а тады яшчэ, калi Напалеон, ледзь толькi зрабiўшыся iмператарам, выкраслiў яе, як занадта рэвалюцыйную, з усiх праграм, i калi Бурбоны пасля наогул назусiм забаранiлi яе. I вялiкае здзiўленне счарсцвеламу старцу, калi праз цэлае чалавечае пакаленне лiпеньская рэвалюцыя 1830 года  з новай сiлай адрадзiла яго словы, яго мелодыi i паклiкала iх на барыкады Парыжа i калi кароль Луi-Фiлiп падпiсаў яму як паэту малюпасенькую пенсiйку. Яму, пакiнутаму, забытаму, здаецца чыстым сном, што пра яго наогул яшчэ ўспомнiлi, але гэта толькi маленькi ўспамiн, i калi ён, сямiдзесяцiшасцiгадовы, нарэшце ў 1836 годзе ў Шуазі-лё-Руа памірае, нiхто ўжо больш не згадвае i не памятае ягонага iмя. I зноў  мае знябыцца цэлае пакаленне, пакуль, ужо толькi ў час Сусветнай вайны, "Марсэльеза", даўно стаўшы нацыянальным гiмнам, зноў баявiта загрымела на ўсiх франтах Францыi, аж калі была дадзена распарада перазахаваць  цела маленькага капiтана Ружэ  ў Доме Iнвалiдаў, дзе пахаваны i маленькi лейтэнант Банапарт, i дзе, нарэшце, супакоiўся ў вышэйшай ступенi неславуты  стваральнiк вечнаiснай песнi ў крыпце славы сваёй бацькаўшчыны, адпачываючы ад расчаравальнага ўсведамлення таго, што яму наканавалася стацца не чым iншым, а толькi паэтам адной  ночы.