Думкі ўроссып вакол адной  дыскусіі

1

Словы, якія я паставіў у загаловак гэтага рассыпістага тэксту, заўдзячваюць сваё зьяўленьне ня столькі францускаму аўтару Мішэлю Ўэльбэку і ягонаму раману “Extension du domaine de la lutte” (Éditions Maurice Nadeau, 1994), колькі беларускай аўтарцы Ганьне Янкуце і ейнаму водгуку на маю кніжачку эсэ і баек, якая летась пад загалоўкам “Словы ў голым полі” выйшла ў выдавецтве “Логвінаў” у Менску.

Прыватна мне не знаёмая, але завочна obdivovaná (ня ведаю, як гэты завочны стан выказаць адным словам па-беларуску, ні нават па-падляску, а таму карыстаюся чэхізмам) аглядальніца (я разважаў і варыянты крытычка, крытыкарка, крытыкуха, крытыкачка, крытыкуня, крытыкіня, крытыкея ды, што скрываць, крытыца, крытыня (sic!) і нават адкрытка (apsic!), каб знайсьці жаночы адпаведнік мужчынскаму слову крытык, але быў вымушаны здацца), дык вось, гэтая аглядальніца... Я ня ўпэўнены, што ўдасца закончыць гэтую думку так сама велягурыста, як яна ў мяне пачалася, а таму спрабую прасьцей...

Дык вось, гэтая спадарычна Янкута закваліфікавала дэбютныя les plaisirs et les jours, якія выпалі на маю долю пры чытаньні беларускай літаратуры навейшага часу, як хроніку бітваў зь ветракамі, якая абяцае наперадзе яшчэ шмат чаго цікавага і не абмежаваная ніякімі жанравымі вызначэньнямі. Амаль усё тут стопудова правільна, і маё сэрца толькі радуецца ад канстатацыі, якая кемная і здагадлівая моладзь сёньня выходзіць на вусьцішнае поле беларускай літаратуры. Я, канешне, буду пісаць і далей — няшмат, як і раней, але цікава і бяз жанравых абмежаваньняў. Балазе рабіць гэта для мяне — нескладана. Але зь ветракамі можа атрымацца малая няўвязка. Проста гады ня тыя, што раней, а ветракоў усё прыбывае, дый голае поле ўсё пашыраецца. Вочы баяцца, а рукі робяць — піша спадарычна Янкута пра мой падыход да фантомаў у голым полі, і гэта таксама праўда. Адно што цяпер гэты баявы кліч беларускага народу для мяне, постпяцідзесяцігадовага летапісца змаганьня зь нябытам (гэта словы той жа неўгамоннай крытыкуні), трэба крыху мадыфікаваць: Вочы баяцца і бачаць як праз туман, а рукі робяць, але ўжо трымцяць.

Баюся, не да ветракоў мне цяпер. Няхай зь імі ваююць іншыя. Для майго змаганьня хапае ўжо значна меншага поля, і то цалкам пустога.

Вось, напрыклад, нядаўна выклікалі мяне на бойку дзядзькі з кланіцамі. Зь імі, на вузейшым палетку, я яшчэ магу пазмагацца.

 

2

Адзін з гэтых дзядзькоў, назавем яго Дзядзькам № 3, цьвердзіць, што спрэчка пра Янку Купалу, выкліканая тэкстам Альгерда Бахарэвіча “Цёмнае мінулае Каяна Лупакі” на сайце Радыё Свабода, насамрэч нічога новага ня ўносіць у нашае разуменьне беларускай літаратуры, таму што літаратуразнаўцы пра згаданае мінулае даўно ўжо напісалі ў сваіх пяцітомніках ды ўсё расклалі па палічках, і то ня ў цёмнай каморы, а, так сказаць, у яснай вітальні нацыянальнай літаратуры.  Ну і ўсе тыя крыважэрна-саўгасныя опусы, якія напісаў Каян Лупака, выйшлі ў дзесяцітомным зборы твораў Янкі Купалы ды, маўляў, даўно ўжо сталі набыткам агульнай чытацкай сьвядомасьці.

Інакш кажучы, паводле Дзядзькі № 3, уся гэтая дыскусія вакол купалаўскай спадчыны была сплянаваным міжнароднымі спэцслужбамі скандалам на пустым месцы, каб лішні раз нагадзіць у садок нашай шматпакутнай літаратуры. Да таго ж — дыскусія зьяўляецца нахабнай спробай нэафітаў адабраць ад аўтараў літаратуразнаўчых шматтомнікаў пальму першынства ў праветрываньні няіснай цёмнай каморы белліту.

Праблема ў тым, што сьцьвярджэньні гэтага дзядзькі складаюцца з паў- і чвэрцьпраўдаў, якімі поўнілася савецкае беларускае літаратуразнаўства і ад якіх так і ня вызвалілася пасьлясавецкае. А няшчырасьць, ці яна зьмяшаная з праўдай напалову, ці складае ўсяго толькі чвэрць зьмесьціва, чыніць тухлай усю мяшанку.

У сытуацыі грамадзтва, у якім 62% чалавек кажа, што ўвогуле не дакранаецца да беларускай кніжкі, а 13% прызнаецца без румянцу, што нават ня ўмее чытаць па-беларуску, сьцьвярджэньне Дзядзькі № 3, што творчасьць Купалы з 30-х гадоў зьяўляецца нечым агульна вядомым і засвоеным, ня толькі мяжуе з крывадушнасьцю, але такой крывадушнасьцю зьяўляецца.

«Ян Максімюк паведамляе, што пры чытанні двух Купалавых вершаў у яго валасы дыбам усталі. Ён, мусіць, не працаваў у архівах і бібліятэках, не чытаў бээсэсэраўскай перыёдыкі 1930-х гг. Калі б чытаў, у яго даўно на змену першаму ўражанню прыйшоў бы роздум. Бо смерці, смерці і смерці «ворагам народа» патрабавалі і Якуб Колас, і Кузьма Чорны, і Кандрат Крапіва…» — піша гэты дзядзька.

Бээсэсэраўскай пэрыёдыкі 1930-х не чыталі 99.999% беларускіх чытачоў. І дакладна такі самы працэнт чытачоў не чытаў ніводнага з артыкулаў, якія напісалі дзядзькі пасьля таго, як ім удалося пачытаць тую пэрыёдыку.

Рэч тут ня ў тым, ці, калі і ў каго ад гэтых вершаў валасы дыбарам усталі, а ў тым, што гэтая тэма ніколі ня сталася прадметам істотнага публічнага абмеркаваньня. Ажно да зьяўленьня эсэ Альгерда Бахарэвіча.

Ні Бахарэвіч, ні тым больш я, не прэтэндуем на права адкрывальнікаў нейкіх засакрэчаных вершаў ці нейкай сарамлівай каморы. Я ж напісаў на сайце Радыё Свабода, што пра існаваньне гэтай цёмнай каморы «ўсе мы ўвесь час ведаем і помнім, але ці то ад недахопу сьмеласьці, ці то ад недахопу адпаведных словаў трымалі і трымаем яе зачыненую ў падсьвядомасьці». Але вось Альгерд Бахарэвіч знайшоў у сабе сьмеласьць і падабраў ключык да нашай беларускай падсьвядомасьці ды адчыніў дзьверцы, празь якія шуганула навонкі «нешта зь яе [каморы] непрыгляднага нутра». А колькі таго непрыгляднага шуганула?

Я скапіяваў у адзін Word-дакумэнт эсэ «Цёмнае мінулае Каяна Лупакі» ды тыя тэксты з сайту Радыё Свабода, якія зьявіліся як водгук на эсэ, уключна з камэнтарамі ад чытачоў. Атрымалася пад 80 старонак шрыфтам Таймс 12 кегляў. А былі ж яшчэ зацятыя дыскусіі на сайце «Нашай Нівы», у тым ліку і вакол двух артыкулаў Дзядзькі № 3 на гэтую тэму. І беларуская блогасфэра таксама кішэла ад камэнтароў, выкліканых свабодаўскай дыскусіяй. То бок, як мінімум старонак 200 шуганула. Чым жа не публічная літаратурная падзея? І то падзея з сапраўдным напалам жарсьцяў, а не са звычайным наборам беларускай дурасьлівасьці і псэўдапатрыятычнай мастурбацыі.

Вы хочаце сказаць, што падобныя дыскусіі пра творчасьць Я. Купалы былі ў мінулым? Калі — не напомніце нам? Можа тады, калі выйшаў аблюбаваны вамі шасьцітомнік «Беларускія пісьменьнікі»? Або тады, калі, як пішаце, «шмат карыснага аб міжваенных гадах мы [маглі пачарпнуць] з кніг Мікалая Улашчыка, Рыгора Крушыны, Францішка Аляхновіча, Яна Скрыгана, Сяргея Грахоўскага і Рыгора Кобеца, выдадзеных «Кнігазборам»? Няўжо гэтыя дасьледнікі напісалі, што «Над ракой Арэсай» — псэўдалітаратурная гідота? І вы тады не зрэагавалі?

Каторы ўжо раз я паўтару банальнасьць: пісьменьнік не тады становіцца пісьменьнікам, калі напісаў і выдаў кнігу, а тады — калі яе прачытаў чытач і яна адгукнулася ў ягонай душы. Тое самае зь літаратуразнаўцамі. Яны не тады сталі літаратуразнаўцамі, калі пасядзелі над пэрыёдыкай і напісалі свае дысэртацыі, а тады, калі гэтыя дысэртацыі выклікалі хоць каліва чытацкай увагі і дыскусіі.

Бо сытуацыя тут, як дасьціпна кажа Альгерд Бахарэвіч, жорстка несправядлівая: Бог няроўна delete. Для 99.999% тых, якія нешта напісалі на гэтым сьвеце, Бог робіць delete адразу, а толькі 0.0001% шчасьліўчыкаў атрымлівае права дайсьці да чытача. Бахарэвічу ў гэтым сэнсе пашанцавала. Ён дайшоў, то бок, апынуўся ў стане «Божай ласкі».

 

3

Перш чым перайсьці да Дзядзькі № 2 і Дзядзькі № 1, я яшчэ зьвярну ўвагу на адзін характэрны мэтадалягічны прыёмчык нашага марксісцкага літаратуразнаўства.

Дзьве цытаткі зь Дзядзькі № 3. 1) Пра тое, што палітычныя даносы пісаў ня толькі Купала: «Бывалі і публічныя даносы ў газетах і часопісах. Алесь Кучар і Аркадзь Куляшоў даносілі на Максіма Лужаніна, Уладзімір Сядура — на Юлія Таўбіна». 2) Пра тое, што Сталіна ўслаўляў ня толькі Купала: «Каб пераканацца ў гэтым, трэба разгарнуць не толькі тамы Поўнага збору Янкі Купалы, ці Збору твораў Якуба Коласа ў 20 тамах, або Збору твораў Максіма Танка ў 13 тамах. Бярыце савецкія зборнікі Петруся Броўкі, Аркадзя Куляшова, Пімена Панчанкі і г.д., і г.д. Не абмініце публікацыяў ранніх Ніла Гілевіча і Рыгора Барадуліна. Нават юны Міхась Стральцоў «зграшыў» вершыкам пра Сталіна».

Дзядзька № 3 таксама адзначае, што падхалімнічалі перад камуністычным рэжымам ня толькі беларусы, але і польскія пісьменьнікі, згадваючы ў гэтым кантэксьце Юльяна Пшыбася. Ад сябе дадам — падхалімнічалі і князь польскай паэзіі Юльян Тувім, і пачаткоўка Віслава Шымборска, якая потым атрымала Нобэлеўскую прэмію, і куча іншых, ня толькі ў Польшчы, але і ў Чэхіі, і ў іншай Баўгарыі. Ну і што з гэтага вынікае?

Трэба разумець, подласьць, калі яна ўчыненая не аднаасобна, а ў гурце, як бы і не зусім подласьць?

Калі ўсьвядоміць, што і за мяжою рабіліся падобныя подлыя рэчы, дык увогуле робіцца весела і сьветла на душы, што ў беларусаў усё, як у іншых міжнародных людзей, што і беларусы занялі свой пачэсны пасад сярод іншых падхалімаў...

Ну бо калі быт фармуе нашу сьвядомасьць, дык чаго ўжо так моцна прыдзірацца? Проста жыцьцё-быцьцё было такое жорсткае, і што тут зробіш...

На ўсё гэта, магчыма, так і трэба глядзець, але сутнасьць маіх прэтэнзій да Купалы ня ў тым, што ён падхалімнічаў перад бальшавікамі і пісаў рыфмаваныя заклікі да расстрэлаў (якіх, заўважым мімаходам, ні Пшыбась, ні Тувім не пісалі). Сутнасьць у тым, што Купала не пакінуў па сабе ў 1930-х чагосьці вартага, што ягонай літаратурнай біяграфіі ў той пэрыяд надало б нейкі сэнс, які паставіў бы яго хоць крыху вышэй за ягоную незайздросную долю. Чагосьці, ад чаго адпала б патрэба для сёньняшніх дзядзькоў з марксісцкімі кланіцамі, на якіх выпісаны дэвіз «Быцьцё вызначае сьвядомасьць», выстаўляць псэўдалітаратурны хлуд як тварэньне Паэта. Бо, як напісаў Аляксандар Лукашук, такія марксісцкія абаронцы насамрэч ставяць Паэта «ніжэй за каня, якога, як вядома, можна падвесьці да вады, але нельга прымусіць піць».

Купала, паўтаруся, здрадзіў літаратуры, бо нічога свайго так і не спрабаваў напісаць, каб выпрабаваць пільнасьць бальшавіцкай цэнзуры.

Яшчэ адна цытатка зь Дзядзькі № 3: «А тэзіс [Максімюка] “нешта… праслізнулася б праз сетку бальшавіцкай цэнзуры” гучыць забаўна».

Калі забаўна — дык забаўна. Але я хачу прыгадаць гэтаму марксісцкаму дзядзьку вось што. У расейскай савецкай літаратуры наўпроставым адпаведнікам «Над ракой Арэсай» зьяўляецца раман «Поднятая целина» Міхаіла Шолахава, які выйшаў амаль у тым самым часе, што і паэмка Купалы. Жанрава гэтыя рэчы, зразумела, адрозныя, але ў сваім тэматычна-ідэалягічным пляне — вельмі падобныя. І тут, і там вядзецца пра татальнае зьнішчэньне патрыярхальнай вёскі і пабудову новага калгаснага раю. Я не скажу, што «Поднятая целина» — гэта нешта надта шэдэўральнае, аднак толькі марксісцка зацыклены літаратуразнаўца з кланіцай ня ўбачыць, што раман пісаўся Шолахавым зь вялізнай антыбальшавіцкай дуляй у кішэні. То бок, пішучы на паверхні прабальшавіцкую агітку за калгасны рай, расейскі пісьменьнік пад паверхняй зашыфраваў мэсыдж, які сёньня адназначна бальшавіцкім ніяк не назавеш. «Поднятая целина» — гэта апраўданьне Шолахава як пісьменьніка з пэрыяду бальшавіцкага тэрору.

Купала ў 1930-х нічога падобнага на сваё апраўданьне не пакінуў.

 

4

Цяпер будзе крыху пра Чапаева і сыноў Ноевых.

Гаворачы пра беларускае літаратуразнаўства недзе ў першай палове 1990-х, Ігар Бабкоў адзначыў: «Інтэлектуальныя арыенціры гэтай навукі выразна сфармуляваныя ў кнізе “Ўводзіны ў літаратуразнаўства. Хрэстаматыя” (Менск, 1991 г.): Маркс, Энгельс, Бялінскі... “выказваньні беларускіх пісьменьнікаў пра літаратуру”. Да паўнаты канцэпцыі не хапае толькі Чапаева».

Ці нешта зьмянілася цяпер, праз 20 гадоў пасьля гэтай зьедлівай заўвагі аднаго з найбольш цікавых беларускіх пісьменьнікаў і чытачоў? Наўрад ці.

Сам Ігар Бабкоў, як здаецца, прайграў дашчэнту сваё змаганьне за тое, каб прышчапіць беларускаму літаратуразнаўству хоць трохі прыхільнасьці да Юліі Крыстэвай і Мішэля Фуко. Маркс і Энгельс зь Бялінскім засталіся непарушнымі на сваіх пастамэнтах у Менску. Чапаеў зь Леніным як бы і ня згадваюцца нашымі літаратуразнаўцамі апошнім часам, але паколькі прырода цураецца пустаты, іх месца штораз сьмялей запаўняюць показкамі з Новага і Старога Запаветаў. Вось і Альгерд Бахарэвіч, а пры нагодзе і я, атрымалі адной такой показкай ад Дзядзькі № 1 (ён першы адгукнуўся на эсэ Альгерда Бахарэвіча і мой блог «Цёмная камора белліту», а таму і мае тут першы нумар). Маўляў, вы ўсё роўна як той Хам, які хацеў, каб п’янага Ноя ўсе ўбачылі голым. Ну, што тут скажаш? Гэта толькі пачатак Старога Запавету, і беларускае літаратуразнаўства чакае яшчэ шмат плённых адкрыцьцяў і аналёгій, калі яно пойдзе гэтым шляхам далей. А калі дойдзе да чатырох эвангелістаў, дык, магчыма, увогуле забудзецца пра Маркса з Энгельсам. Будзем спадзявацца на лепшае, то бок, што так яно калісьці і здарыцца, а мы ўсе да гэтага часу дажывем.

Праблема аднак у тым, што і тут, як той казаў, ударылі кланіцай у плот. Ляску шмат, а толку...

Хто, калі не чытач, мае права асуджаць літаратуру? Гэта ж яму, чытачу, пісьменьнік выдае на суд сваё тварэньне, а не літаратуразнаўцам або саюзу пісьменьнікаў. Я разумею, што ў савецкім белліце было якраз наадварот — кніжку друкавалі, калі свой прысуд ёй выдалі літаратуразнаўцы і саюз пісьменьнікаў, якія працавалі ў адной зьвязцы. А на чытача ўсім зацікаўленым было тады начхаць. Ранг пісьменьніка і яго ганарары вызначаў не чытач.

Цяпер шмат што зьмянілася. На літаратуру, нават у такой мудрагелістай чорнай дзірцы, якой стаў белліт у лукашэнкаўскую эпоху, глядзяць перад усім з пэрспэктывы чытача. Палітычнай графаманіі і палітычным графаманам, хоць і паволі, але ўсё ж надыходзяць капцы. І ніякі літаратуразнаўчы сынэдрыён ня ў змозе гэтага працэсу запыніць. Хоць, канешне, шмат хто стараецца яго запаволіць.

Пра гэтае запавольваньне хораша і трапна напісаў у сваім блогу мой калега з Радыё Свабода, Сяргей Шупа. Працытуйма:

«Бахарэвіч робіць перагляд літаратурнай клясыкі і вызначае свой НЗ, “залаты фонд”, які варта ўзяць з сабой у ХХІ стагодзьдзе. Але раптам зьяўляюцца [Дзядзька № 1, Дзядзька № 2, Дзядзька № 3, etc.] і ўсчынаюць крык: А як жа “Рака Арэса”? Які ж беларускі літаратурны канон без “Ракі Арэсы”? Гадоў наццаць таму яны пасьпяхова адбілі атаку Дубаўцовага “Ружовага туману”. Цяпер нехта зноў згадаў пра ачышчэньне ад "Рэкаў Арэсаў" — і зноў стаяць да апошняй кроплі савецкай крыві».

5

Ну і ўрэшце Дзядзька № 2 з марксісцкай кланіцай, на якой выпісана «Das Sein bestimmt das Bewußtsein». Ён таксама чыхвосьціць літаратурнага рэвізіяніста Максімюка, які лічыць, што нельга звальваць у адну кучу адносін літаратара да тэксту зь ягонымі адносінамі да фашызму або бальшавізму, каб у такой мэтадалягічнай ступе таўчы апраўданьне для графаманіі: «Наш Купала быў узорным вязьнем савецкага канцлягеру і пісаў панэгірыкі пачварнай сыстэме, робячы экзыстэнцыйны выбар паміж уласным жыцьцём і сьмерцю. Мы яшчэ ня ведаем (і ці даведаемся калі?), ці толькі ўласнае жыцьцё Купалы стаяла на кану, калі яго ставілі перад жудасным выбарам».

У гэтых адносінах Дзядзька № 3 куды больш кранальны:

«У СССР, пачынаючы з 1930 года, да Купалавай скроні была прыстаўленая руля пісталета. Ён выцягваў з вагона ў Оршы асуджаную на высылку маці і дзвюх сясцёр, яму пагражалі арыштам Якуба Коласа, калі не будзе пісаць што трэба… Яну Максімюку, як і Бахарэвічу, вельмі хацелася б, каб Янка Купала налажыў на сябе рукі. Або застаўся за мяжой».

Нічога такога мне не хацелася б. Што б мне хацелася — я тут сказаў. Мне хацелася б, каб Купала напісаў нешта такое, як Шолахаў у «Поднятой целине». Бо бяз гэтага вельмі ўжо муляе адна крамольная думачка, калі чытаеш радкі, напісаныя гадоў 20 да чорнага шэўрале — пра чырвонцы, якіх нібыта людзі дамагаліся ад Прарока, калі ён прапанаваў вывесьці іх з рабства. Вы зразумелі, якая гэта думачка, ці патлумачыць дакладней?

Праблема ў тым, што ні Дзядзьку № 3, ні Дзядзьку № 2, ня кажучы пра Дзядзьку № 1, не прыйшло ні разу ў галаву ў сваіх антыбахарэвічаўскіх і антымаксімюкоўскіх філіпіках, каб хоць рытарычна паставіць сабе пытаньне: Калі Купала жыў у канлягеры з руляй пісталета ўвесь час пры скроні, то дзе ў той час жылі Лукаш Калюга, Платон Галавач, і дзясяткі іншых пісьменьнікаў, якім ня толькі што прыставілі пісталет да галавы, але і націснулі на курок? Які ў гэтых пісьменьнікаў быў выбар? Ім таксама прапанавалі напісаць “Над ракой Арэсай” ці нешта падобнае за паездкі ў шэўрале па канцлягеры? І ў іх што — не было родных і блізкіх, якім пагражалі арыштам і высылкай?

Я ведаю, што на гэтыя пытаньні цяжка, а то й немагчыма адказаць, але прыкідвацца, што гэткіх пытаньняў увогуле не існуе — гэта нават не крывадушнасьць, а нешта значна горшае...

 

6

Але нават на значна лягчэйшае пытаньне — ці “Рака Арэса” зьяўляецца літаратурай, ці графаманіяй? — нашы нумараваныя дзядзькі ня ў змозе ўцямна адказаць. Прыкідваюцца, што гэтае пытаньне, так бы мовіць, выходзіць па-за межы двухзнакавай лёгікі.

Вось мой іншы калега з Радыё Свабода, Юры Дракахруст, матэматык па адукацыі, пытаецца ў Дзядзькі № 2:

«Што ўласна Вы хочаце давесьці — што творы Купалы таго пэрыяду, пра які ідзе спрэчка, такія ж вялікія, таленавітыя, геніяльныя, як і тыя, што складаюць сапраўдную славу Купалы...? Ці тое, што эстэтычна гэта і сапраўды... ну ня надта, мякка кажучы, але паколькі размова ідзе пра вялікага Купалу, які пісаў гэта пад чэкісцкім наганам ля скроні, то эстэтычныя крытэры тут проста недарэчныя, і тыя, хто сьмее іх ужываць — людзі, ў якіх няма болю за беларускае, постмадэрністы і г.д.? Быў бы Вам удзячны, калі б Вы больш дакладна сфармулявалі Вашае бачаньне. А то пэўная выснова, якая вынікае з Вашага допісу, гэта тое, што спадары Бахарэвіч і Максімюк — маральныя пачвары».

Адказ Дзядзькі № 2:

(...) Пра Купалава літаратурнае майстэрства я не пішу. Я прывёў толькі некалькі радкоў, дзе з-пад паліраванага асфальту, куды паэт-нявольнік закапаў свой дар, прабіваюцца трагічныя інтанацыі ды асобныя жывыя словы. Пра тое, што Бахарэвіч і Максімюк — «маральныя пачвары», я не пішу. Гэта — Вашае ўражаньне пасьля прачытаньня і Ваш выраз. Увогуле мой допіс не пра асобы. Я пішу пра зьяву. Там ёсьць алюзіі і на іншых асобаў, якіх я не хадзеў бы згадваць. Сэнс допісу прыблізна акрэсьлены ў загалоўку [Мадэрнізаваная эстэтыка як інтэлектуальны «эфэкт ачужэньня»]. Я не хачу пераходзіць на публіцыстыку. Магчыма, Вы чыталі мой першы нарыс, дзе я разглядаю эсэ Бахарэвіча пра “Новую зямлю Якуба Коласа” як мастацкі твор. Я проста спакойна раблю спробу філялягічнага аналізу. Я не хачу рэзюмаваць, няхай чытач сам робіць высновы. Разумеюць па-рознаму. (...)

А шкада, што дзядзька ня хоча пераходзіць на публіцыстыку. Магчыма, тады з-пад гэтага спакойнага аналітычнага асфальту прабілася б хоць адно жывое і ўцямнае слова...

 

7

Беларускую літаратуру забіваюць безупынна.

Масавае забойства пачалося ў 1930-х, калі яе фізычна расстралялі амаль дашчэнту, а тым лічаным недабіткам, якія засталіся ў якасьці літаратурных зомбі, выпатрашылі мазгі і паставілі на сацрэалістычны канвэер.

Працягвалі мэтадычна і доўга забіваць яе і пасьля нібыта пераломнага 1956 году  — дзядзькі з аглоблямі ў беларускім літаратуразнаўстве пераконвалі нас цягам дзесяцігодзьдзяў, што сацрэалістычны канвэер — гэта і ёсьць найкаштоўнейшая эманацыя беларускай душы. Гэты «эстэтычны расстрэл» беларусаў у эпоху Хрушчова і Брэжнева скрайне сьцісла ахарактарызаваў Сяргей Дубавец у эсэ «Ружовы туман» у 1997 годзе:

«Адыходзіць у нябыт таталітарная савецкая культура, якая паўстагодзьдзя лічылася ў Беларусі культурай нацыянальнай. Ілжывая вартасьць уласна савецкіх твораў вытлумачвалася ілжывай ідэалёгіяй, хоць самі гэтыя творы не рабілі нам гонару ў сьвеце. Падступны амаралізм партыйнае палітыкі выяўляўся ў тым, што сацрэалістычная хлусьня падавалася менавіта як беларушчына і менавіта як да беларушчыны — як да роднага — да яе выхоўвалася любоў. Ніякім іншым спосабам убіць гэта ўсё ў галовы людзей было немагчыма. І таму быў абраны самы каварны мэтад. Пры гэтым добрую палову твораў праўдзівае беларускае культуры давялося ад народу схаваць». 

Дубавец, як здаецца, быў упэўнены ў 1997 годзе, што энкавудзісты ад літаратуры ўжо канчаткова пазасоўвалі свае наганы ў шуфляды і што на ўвесь мінулы літаратурны працэс мы ўрэшце здолеем глянуць па-іншаму. Ён нават прапанаваў пэрспэктыву, зь якой нам было б карысна разглядаць той працэс. Яшчэ адзін фрагмэнт «Ружовага туману»:

«Што сёньня рабіць з усёй гэтай неабдымнай спадчынай сацрэалізму? Не, мы ня станем адмаўляць і хаваць яе так, як яна сама ў свой час адмовіла і схавала несавецкую беларушчыну. Але мы мусім аднесьці яе да адпаведнага ёй разьдзелу не літаратуры, а іншай дысцыпліны — гісторыі таталітарызму ў Беларусі».

У 1997 годзе і я думаў падобным чынам. Маўляў, нарэшце ў Беларусі ўсталяваўся рэжым, якому дакладна пофіг і беларуская літаратура, і беларушчына наагул, а таму ў гэтым расчышчаным Лукашэнкам голым полі беларускі пісьменьнік нарэшце знойдзе доўгачаканую свабоду і тужлівы прытулак самотнага скрыптара. Вось як я вітаў гэтую, як мне здавалася, эпахальна новую культурную сытуацыю ў тэксьце з чэрвеня 1997 году, які даў загаловак маёй кніжцы баек, што летась выйшла ў «Логвінава»:

«Лукашэнкаўская эпоха стала, калі можна так выказацца, трансцэндэнтным завяршэньнем разьвіцьця беларускай савецкай літаратуры. У постаці першага прэзыдэнта ў літаральным сэнсе матэрыялізаваўся ідэал героя сацрэалістычнай эстэтыкі, выяўленьнем якога шматпакутна займаўся інтэлектуальны авангард нацыі. Жыцьцё, як заўсёды, праявіла большую фантазію за літаратуру, агольваючы ўсю ейную (літаратуры) малапрывабнасьць і мізэрнасьць. У Беларусі наступіў ня крызіс літаратурнай эстэтыкі ці нейкага жанру, а проста крызіс рэчаіснасьці, якая ня здолела супрацьстаяць перанасычанасьці беларускай экасфэры ідэалягічным флюідам і сасьлізгнула ў нейкую паралельную (ці віртуальную) мэтарэчаіснасьць. Беларуская савецкая літаратура страціла свой асноўны рухавік — упэўненасьць у недасяжнасьці і незьдзяйсьняльнасьці сваіх эстэтычных ідэалаў. Прынамсі адзін ідэал быў дасягнуты і нават перадасягнуты, і белсаўлітаратура сканала ад сутыкненьня з жахам самазьдзяйсьненьня. За что боролись, на то и напоролись. Гэта, у гістарычнай пэрспэктыве, таксама аптымістычная адзнака — усё ж існуе нейкая раўнавага ў прыродзе».

Ні фіга сабе аптымізм. Магчыма, у іншай прыродзе існуе нейкая раўнавага, але — не ў беларускай.

У беларускай літаратуры як бы ўжо перасталі змагацца за лепшыя надоі ў аграгарадках, але сам spiritus movens гэтага фэномэну застаўся па-ранейшаму нязьменны: беларуская літаратура далей запраграмаваная на задавальненьне патрэбаў не чытача, а некага іншага (народу, нацыі, саюзу пісьменьнікаў, журы літаратурнай прэміі, рэдактараў літаратурных выданьняў, літаратуразнаўцаў — choose whoever and whatever you like). Калі чытач абураецца і кажа, што яго ванітуе ад устаўляньня яму сумленьня нацыі пры дапамозе роднага слова і марксісцкай эстэтыкі, і што яму насамрэч хацелася б пачытаць нешта не зусім сумленнае (напрыклад, А. Глёбуса) і не зусім на роднай мове (напрыклад, В. Марціновіча), дык на яго кідаюцца дзядзькі з кланіцамі, якія ведаюць, што быцьцё ня толькі вызначае сьвядомасьць, але і апраўдвае яе. Хоць ты трэсьні, але ты павінен чытаць белліт праз марксісцкія акуляры...

Ніякая пабочная для белліту дыспыпліна, пра якую марыў Дубавец у «Ружовым тумане», так і ня ўзьнікла. Дзядзькі далей валяць у адну кучу і «Раку Арэсу», і «Героя вайны за празрыстасьць». Пакаленьне Дубаўца, Бабкова, Шупы і, чаго ўжо хавацца, Максімюка (мэтафарычна кажучы, пакаленьне «Тутэйшых») наагул ня выстаяла пад ударамі марксісцкіх кланіцаў.

Цяпер на чарзе пакаленьне Альгерда Бахарэвіча, то бок, прыблізна кажучы, пакаленьне дзяцей «Тутэйшых».

«”Над ракой Арэсай” дагэтуль вывучаюць у школе, так што Каян Лупака вас усіх перажыў» — з цынічным змрокам у голасе кажа Бахарэвіч Дубаўцу і Максімюку. Вось як... Бахарэвічу цяпер 37 гадоў. Ён што, няйначай думае перажыць Каяна Лупаку?

 

8

Выдатны нямецкі паэт, празаік і эсэіст Готфрыд Бэн (Gottfried Benn, 1886-1956), аўтар аднаго з найважнейшых літаратуразнаўчых тэкстаў у нямецкім дый наагул заходнім літаратуразнаўстве — «Probleme der Lyrik» (1951) — сказаў калісьці, што «ніводзін зь вялікіх лірыкаў нашага часу не пакінуў больш за шэсьць-восем твораў». А што з астатнімі наццацітомнікамі, якія пакінулі па сабе вялікія лірыкі нашага часу? Бэн лічыў, што астатнія опусы маюць значэньне толькі з гледзішча разьвіцьця пісьменьніцкага ўмельства, якое давяло аўтара да напісаньня гэтых шасьці-васьмі твораў, або з гледзішча біяграфіі аўтара. То бок, для літаратуразнаўцы яны яшчэ як істотныя, але звычайны чытач, які ў літаратуры шукае эстэтычнай асалоды, а ня тэмы для дысэртацыі, можа гэтымі наццацітомнікамі не дурыць сабе галавы. Шкада часу, бо жыцьцё надта ж кароткае... А паэтаў, якія напісалі тыя шэсьць-восем рэчаў — тысячы... І то толькі тых вялікіх, бо пра сярэдніх і малых гаворка тут не вядзецца.

Жорстка? Магчыма, што і занадта. Але нельга не прызнаць, што пэрспэктыва Готфрыда Бэна ў ацэнцы пісьменьніцкай спадчыны — гэта перш за ўсё пэрспэктыва чытача, а не літаратуразнаўцы або выдаўца ці прадаўца кніжак.

Сёньня чытач, які чытае беларускія кніжкі — гэта моцна элітарная зьява. Такі чытач у змозе прачытаць ня толькі кніжкі на беларускай і расейскай мовах, але і на польскай ды ўкраінскай, а часьцяком яшчэ і на ангельскай. Як той казаў, увесь кніжны сьвет адкрыты перад беларускім чытачом. Ён што, толькі і думае, каб прачытаць у першую чаргу «Над ракой Арэсай» або «Сьцяг брыгады»? Ці ня лепш, усё ж, пасядзець над Стыгам Лярсанам або Чакам Паланікам?

Беларускіх чытачоў няшмат, а таму наклады беларускіх кніжак рэдка калі перавышаюць тысячу асобнікаў. Але, каб такіх чытачоў стала хоць крыху болей, трэба ім прапанаваць не дзесяцітомнікі Купалы ці дваццаціпяцітомнікі Караткевіча, а кніжачкі, у якіх якраз і знайшліся б тыя іхныя «шэсьць-восем рэчаў», пра якія казаў Готфрыд Бэн.

Кажучы брутальна, калі мы хочам кінуць выклік беларускай школе, якая з году ў год прадукуе штораз больш людзей з алергіяй ня толькі на беларускую літаратуру, але і на беларускую мову, мы павінны падумаць пра анталёгію Я. Купалы ўсяго на 30-40 старонак, у якой былі б тыя «шэсьць-восем» рэчаў, якія цікава пачытаць і сёньня, каб адчуць гонар за гісторыю нацыянальнай літаратуры ды убачыць жывую повязь часоў, якая, прыкладам, злучае паэму «Яна і я» з раманам «Сарока на шыбеніцы». Ну і дадаткова можна было б уключыць у гэтую анталёгію яшчэ шэсьць-восем рэчаў, у якіх мы маглі б, пры жаданьні, паназіраць за разьвіцьцём майстэрства паэта.

Тое, што сёньняшняму непрадузятаму што да беларускай літаратуры чытачу можа спадабацца ў Караткевіча (напрыклад, чэскаму або партугальскаму чытачу), без праблемаў зьмесьціцца ў двух невялікіх тамах па 200 старонак. Усё іншае — можна пакінуць нашым дзядзькам з кланіцамі. Няхай разжоўваюць тыя дваццаціпяцітомныя опусы, пакуль ім сківіцы не папухнуць...

На жаль, увесь наш арганізаваны літаратурны працэс ідзе, так сказаць, у замагільны бок. Інакш кажучы, уся сьціплая выдавецка-рэклямная інфраструктура, якая працуе дзеля прасоўваньня беларускай літаратуры, якраз і працягвае выдаваць нейкія незразумелыя шматтомнікі і аднатомнікі, якія адразу пасьля выхаду трапляюць у склеп на могільніку забытых кніжак (мэтафара Карласа Руіса Сафона). Ну і перад гэтым склепам адразу ўстае ганаровая літаратуразнаўчая варта з кланіцамі...

Я кажу тут ня толькі пра дзяржаўную ініцыятыву выдаць усяго адкамэнтаванага Караткевіча ў 25 тамах, але і пра недзяржаўную ініцыятыву пад назвай «Кнігазбор», у якой якраз тыя згаданыя шэсьць-восем літаратурных дыямэнтаў нейкага канкрэтнага аўтара патанаюць у тонях і тонах жорсткай графаманіі і словаблудзтва, да якіх схільныя ня толькі беларускія, але і ўсе іншыя пісьменьнікі на сьвеце...

 

9

Два эсэ Альгерда Бахарэвіча пра Янку Купалу ў прыватнасьці і ягоны «Гамбурскі рахунак» наагул паставілі шмат вострых і небанальных пытаньняў як пра сэнс і каштоўнасьць беларускай літаратурнай спадчыны для сёньняшняга чытача, так і пра шанцы выжываньня гэтай літаратуры.

Кажуць, што пачытаўшы дыскусію вакол Каяна Лупакі, адзін зь беларускіх выдаўцоў натхніўся і захацеў выдаць цэлую папулярную сэрыю беларускай літаратурнай клясыкі ў кішэнных выданьнях з прадмовамі Бахарэвіча. То бок, паспрабаваць паказаць сёньняшняму беларускаму чытачу Янку Купалу ды іншых клясыкаў як вартых прачытаньня літаратараў, а не як «залачоныя муміі» (у тэрміналёгіі Дубаўца).

Я, безумоўна, падтрымліваю гэтую ініцыятыву усёй душой і мазгамі. І то ня толькі маральна. Вось тут публічна і задарма даю дзьве практычныя і каштоўныя парады гэтаму бясстрашнаму выдаўцу пры падрыхтоўцы, скажам, гэткага томіка Купалы.

Першая: не бярыце ў складальнікі гэтай анталёгіі ні Дзядзьку № 1, ні Дзядзьку № 2, ні Дзядзьку № 3, калі ня хочаце fuck up вашу ініцыятыву ўжо на самым пачатку. Бо гэтыя дзядзькі выштукуюць вам такую выдавецкую цэглу, у якой чытач адчуе сілу і красу купалаўскай паэзіі ды жывую повязь літаратурных эпохаў адно тады, калі яму з добрага размаху садануць гэтай цэглай па мазгавешцы.

Другая: калі будзеце ламаць галаву над тымі шасьцю-васьмю вершыкамі паводле мэтадалёгіі Готфрыда Бэна, дык я вам прапаную падумаць у першую чаргу над тым, які хачу працытаваць на заканчэньне.

Верш напісаны ў 1915 годзе, калі Янка Купала быў паэтам, што называецца, на вяршыні сваіх творчых магчымасьцяў. Ён, канешне, тады ўжо думаў пра сябе як пра Прарока, але ўсё яшчэ сумняваўся. І вось у гэтым сумневе, як той казаў, увесь цымус:

 

Ўвесь да дна трэба выпіць свой келіх жыцьця,

Ці з вадой жыватворчай, ці зь ядам;

З роўнай меркай чакаць вечнаты й небыцьця,

Заадно абдымацца з анёлам і гадам.

 

Не мяркуйся свой быт давясьці да канца,

Не скрывіўшы ні каплі душою, —

Не сягоньня, то заўтра ўпрагуць малайца,

Запішчыш і здружысься з таўпою.

 

Днём з агнём не задумай ты праўду знайсьці,

Паспытаць, што за смак гэтай праўды, —

Бо што зробіш, як знойдзеш, ты зь ёю ў жыцьці?

Сам спужаесься гэтакай знайды!

 

Хтось там скажа, што церні на шляху ляглі,

Што сіротам дзьме вецер у вочы, —

Ну, дык будзь цернем сам, будзь сын верны зямлі,

Віхрам будзь і бушуй сярод ночы!

 

Кажуць, кветку стаптала быдляча нага...

Няхай топча, і ты рабі тое;

Сам Антыхрыст ня пойме, што нельга, што льга...

Ты ня стопчаш — цябе стопчуць ўдвое.

 

Мо захочацца сэрца, каханьня, пяшчот...

Плюй, бо йнакш аплююць і самога.

Ліжы золату рукі і карк гні, як скот,

Купіш ўсё: сястру, брата і Бога.

 

З сонцам, з зорамі ўздумаеш збратацца, жыць,

Вольнай птушкай лунаці па сьвеце...

Сьмейся!.. Лепш вось старайся ты з катам здружыць,

Калі горшых ня хочаш пут меці.

 

Бачыш, косьці па полі зьбірае груган

І твае так калісь зьбіраць будзе...

Дык жыві ж з сабой сам ці цьвярозы, ці п’ян,

І зь людзьмі так жыві, як і людзі.

 

Ўвесь да дна выпівай чорны келіх жыцьця,

Ці з вадой жыватворчай, ці зь ядам;

З роўнай меркай чакай вечнаты й небыцьця,

Заадно абдымайся з анёлам і гадам.

 

                                                                                                       Прага, 19-22 лютага 2012.