Гісторыя аднаго забойцы

 

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

 

1

 

У васямнаццатым стагоддзі ў Францыі жыў адзін чалавек, бадай, ці не адзін з самых геніяльных мярзотнікаў той эпохі, такой багатай на геніяў і мярзотнікаў. Пра яго й будзе наша гаворка. Звалі яго Жан-Батыст Грануй, і калі імя ягонае, не раўнуючы з імёнамі іншых геніяльных пачварын, як дэ Сад, Сэн-Жуст, Фушэ, Банапарт ды інш., сёння цалкам забылася, дык зусім не таму, што Грануй нечым не дабраў да славутых пацяробкаў цемры ў фанабэрыі, пагардзе да людзей, амаральнасці, ці, каб карацей, у бязбожнасці, а таму, што ягоная геніяльнасць і фенаменальная цяга да славы абмежаваліся тою сфераю, якая звычайна не пакідае следу ў гісторыі — эфірнай сфераю пахаў.

Гарады таго часу, пра які ў нас гаворка, патыхалі смуродам, такім смуродам, які сабе і ўявіць не можа чалавек нашых дзён. Вуліцы смярдзелі гноем, двары смярдзелі мачою, лесвіцы смярдзелі драўнінай і пацучынымі бобахамі, кухні смярдзелі дрэнным вугалем і авечым лоем, неправетраныя гасцёўні смярдзелі ўедзеным ва ўсе шчыліны пылам, спальні — бруднай бялізнай, вільготнымі пухавікамі і едка-саладжавымі выпарынамі ноцнікаў. З камінаў патыхала серкай, з гарбарняў — едкім шчолакам, з бойняў — праліванай крывёю. Людзі смярдзелі потам і нямытай бялізнай; з рота ў іх смярдзела гнілымі зубамі, з жыватоў — цыбуляй, а іхнія целы, калі людзі старэлі, пачыналі тхнуць прагорклым сырам, кіслым малаком, гнойнымі пухлінамі і пухірамі. Смярдзелі рэкі, смярдзелі плошчы, смярдзелі цэрквы, смярдзела пад мастамі і ў палацах. Смярдзелі сяляне і святары, чаляднікі і бабы майстроў, смярдзела ўсё дваранскае саслоўе, смярдзеў нават сам кароль — ён смярдзеў, як драпежны звер, а каралева — як старая казліха, узіму і летам. Бо ў васямнаццатым стагоддзі яшчэ не было заслоны раз’едлівай актыўнасці бактэрый, а таму любая чалавечая дзейнасць, хай стваральная, хай разбуральная, усякая праява жыцця, хай калі яно нараджалася, хай калі гінула, уключала ў сябе смурод.

І мовы няма, — у Парыжы смурод стаяў найбольшы, бо Парыж быў найбольшы горад у Францыі. А ў самім Парыжы было месца паміж вуліцамі О’Фэр і Фэранры — Cіmetіere des Іnnocents, Могільнік нявінных, дзе ўсё прасмердла, як у пекле. Васямсот гадоў запар сюды звозілі і зносілі нябожчыкаў з Гатэль-Д’ё і бліжэйшых парафій, васямсот гадоў запар сюды на тачках звозілі трупы і вывальвалі іх у даўжэзныя ямы, васямсот гадоў іх складвалі пластамі, шкілет да шкілета, у сямейныя скляпы і агульныя магілы. І толькі пазней, напярэдадні Французкай рэвалюцыі, калі ўжо многія магілы абваліліся і смурод перапоўненых могілак прымусіў жыхароў прадмесця не толькі запратэставаць, але і наважыцца на бунты, трупніцу нарэшце зачынілі і сплюндрылі, мільёны касцей і чарапоў ссыпалі ў катакомбы Манмартра, а на гэтым месцы адчынілі віктуальны рынак, прадуктовы.

І вось якраз тут, у самым смярдзючым месцы каралеўства, 17 ліпеня 1738 года прыйшоў на свет Жан-Батыст Грануй. Гэта было ў адзін з самых спякотлівых дзён года. Сквар волавам навісаў над могілкамі, выціскаў у суседнія завулкі чад гнілізны і распаду, сумесь цвілых кавуноў і паленага рога. Маці Грануя, калі ўсё пачалося, якраз стаяла каля рыбнага стала на вуліцы О’Фэр і патрашыла беларыбіц, вымаючы іх з вядра. Рыба, якую нібыта толькі раніцай вылавілі з Сены, тхнула так крута, што перабівала трупны смурод. Але Грануева маці не разбірала, дзе што рыбінае, а дзе трупнае, бо яе нос даўно ўжо не перабіраў пахаў, апрача таго ёй балела сярэдзіна, і боль глушыў усякую адчувальнасць да любых пахавых казытак. Яна хацела аднаго, — каб той боль перастаў, суняўся, каб мярзотныя роды як мага хутчэй скончыліся. Нараджала яна ўжо пяты раз. Усе тыя разы яна ўправілася тут, каля рыбнага стала, усе дзеці нарадзіліся нежывыя ці паўжывыя, бо ж тое крывавае месіва, якое выціскалася тады з яе, мала чым адрознівалася ад рыбных тэльбухаў, што ляжалі перад ёю, дый жыло яно не даўжэй, і ўвечары ўсё разам зграбалі рыдлёўкай і вывозілі тачкаю на могілкі альбо ўніз да ракі. Так яно мелася быць і гэтым разам, і Грануева маці, яшчэ даволі маладая кабеціна, (ёй якраз споўнілася дваццаць пяць), і яшчэ мілавідая з твару, і яшчэ амаль з усімі зубамі ў роце, і яшчэ з калівам валасоў на галаве, і апрача падагры, сіфілісу і лёгкіх прыцемкаў у галаве ні на што сур’ёзнае не хварэла, і яшчэ спадзявалася зажыцца Бог ведае як доўга, можа, нават гадоў пяць-дзесяць, і, можа, яшчэ калі-небудзь схадзіць замуж і нарадзіць што-небудзь людзкае з дзяцей, ужо ў статусе спаважнай жонкі аўдавелага рамесніка... дык вось Грануева маці шчыра прагнула, каб усё хутчэй скончылася. І калі схваткі памацнелі, яна залезла пад стол, на якім разбірала рыбу, і раскалолася там, дзе прасталася ўжо чатыры разы, і сама адрэзала народжанае стварэнне ад пупавіны рыбным нажом. Але потым ад гарачыні і смуроду (што яна прымала не за тое, чым яно ўсё было, а толькі за нешта нясцерпнае, аглушальнае, забойчае — як палетак з лілеямі ці як цесны пакой, у якім стаіць занадта шмат нарцысаў,) яна самлела, адкінулася без памяці набак, вывалілася з-пад стала на сярэдзіну вуліцы ды так і засталася ляжаць з нажом у руцэ.

Крык, вэрхал, натоўп раззяваў абступае цела, клічуць паліцыю. Жанчына з нажом у руцэ ўсё яшчэ ляжыць на вуліцы, спакваля прыходзячы да жывое памяці.

Пытаюцца, што там у яе?

„Нічога”.

Што яна робіць з нажом?

„Нічога”.

Адкуль кроў на спадніцы?

„Ад рыбы”.

Яна ўстае, шпурляе ўбок нож і йдзе ўмыцца.

І тут, чаго ўжо ніхто не чакаў, пад сталом заквіліла дзіця. Людзі акідаюцца на крык, знаходзяць у роішчы мух сярод трыбухі і адцятых рыбіных галоў дзіця і выграбаюць яго на божы свет. Паліцыя аддае дзіця нейкай жанчыне з малаком, а маці — пад варту. І як што яна не адпіраецца і прызнае без лішняга, што збіралася кінуць вылюдка здыхаць з голаду, што, дарэчы, рабіла ўжо чатыры разы, яе валакуць у суд, прызнаюць-такі вінаватай за шматразовае дзетазабойства і праз некалькі тыдняў на Грэўскім пляцы ёй адцінаюць галаву.

А дзіця да таго часу ўжо тры разы памяняла мамку. Аніводная не згаджалася даваць яму цыцкі больш як некалькі дзён. Казалі, што дзіця надта прагавітае, смокча за двое, а значыцца, забірае малако ў другіх немаўлят, а ў іх, мамак-карміцелек — сродкі да існавання: бо рэнтабельна карміць толькі адно малое — немагчыма. Афіцэр паліцыі, чыім абавязкам было прыстройваць падкідняў і сірот, нехта якісь-такісь Ляфос, неўзабаве даўся ў нясцерп і ўжо быў пастанавіў занесці малое ў прыют на вуліцы Сэнт-Антуан, адкуль штодня дзяцей адпраўлялі ў Руан, у дзяржаўную кашару для падкідняў. Але як што транспартоўка вялася пешымі насільшчыкамі і дзяцей пераносілі ў лыкавых кашах, у якія дзеля эканоміі ўціскалі адразу па чацвёра-пяцёра; і як што праз гэта неверагодна падскокваў працэнт смяротнасці; і як што насільшчыкі з гэтай прычыны згаджаліся браць толькі хрышчоных і толькі з выпісаным паводле ўсіх формаў накладным лістом, на якім у Руане ім ставлі пячатку; і як што малы Грануй не дастаў ні хросту, ні імя, якое можна было б па ўсёй форме ўпісаць у ліст; і як што, далей, з боку паліцыі было б непрыстойна высадзіць безымяннае немаўля пад дзвярыма зборнага пункта, што было б найлепшым спосабам пазбыцца лішніх фармальнасцяў... як што, выходзіць, паўсталі складанасці бюракратычна-адміністрацыйнага характару, звязаныя з эвакуацыяй немаўляці, і як што, апроч усяго, падціскаў час, паліцэйскі афіцэр Ляфос адмовіўся ад ранейшага плану і ўказаў здаць дзіця пад распіску ў якую-небудзь духоўную ўстанову, хай ужо там яго і ахрысцяць і накануюць яму далейшы лёс. Яго здалі ў кляштар Сэн-Мэры, што на вуліцы Сэн-Мартэн.

На хросце яму далі імя Жан-Батыст. І як што прыёр таго дня быў у добрай лагодзе і яго дабрачынныя фундушы яшчэ не былі выскрабтаны да дна, дзіця не адправілі ў Руан, а пастанавілі падгадаваць за кошты кляштара. Дзеля гэтага яго перадалі мамцы Жане Бюсі з вуліцы Сэн-Дэні, якой на разгон платы спачатку прапанавалі тры франкі ў тыдзень.

 

2

 

Праз некалькі тыдняў памянёная мамка Жана Бюсі з плеценым кашом у руках была зноў каля брамы кляштара і, калі айцец Тэр’е — лысы, крыху падпахлы воцатам манах гадоў пяцідзесяці, адчыніў дзверы, — заявіла яму: „Вось, на!” і паставіла кош на парог.

— Што „вось, на”? — сказаў Тэр’е, нахіліўся над кашом і шмурыгнуў носам, спадзеючыся ўнюхаць там нешта смачнае.

— Выблядак дзетазабойцы з вуліцы О’Фэр!

Патэр памацаў у кашы, адсланіў тварык заснулага дзіцяці.

— Добра глядзіцца. Ружовы, укормлены...

— Дзіва што. Ён высмактаў мяне ўсю дарэшты. Але цяпер годзе. Зараз карміце яго самыя вашым казліным малаком, кашай, рэпавым сокам. Яно жарэ ўсё, гэты высмердак.

Патэр Тэр’е быў чалавек памяркоўны. Як таго служба вымагала, — ён апекаваўся кляштарным дабрачынным фондам, раздаваў грошы бедным і нябогенькім. І ён чакаў, што за гэта яму ўзычыцца і не абкладуць іншымі клопатамі. Тэхнічныя дэталі яму былі не даспадобы, бо яны заўсёды азначалі цяжкасці, а цяжкасці парушалі яго душэўную злагаду, а гэтага ён трываць не мог. Ён ужо злаваўся на сябе, што адчыніў браму. Ён хацеў, каб гэтая асоба забрала свой кош і вымяталася к чортавай матары і дала яму святога спакою са сваімі немаўлятамі і праблемамі. Ён памалу выпрастаўся і ўцягнуў у сябе моцны пах малака і злямцаванай воўны, што ішоў ад мамкі. Пах быў сытны.

— Не ўцямлю, чаго ж ты хочаш. Якое халеры ты дамагаешся. Я толькі магу ўявіць сабе, што дзіцяці гэтаму зусім не зашкодзіць, калі ты пакорміш яго з цыцкі яшчэ колькі там часу.

— Яму не, не зашкодзіць, — адцяла Жана, — а мне дык чыстая шкода. Я ўжо скінула дзесяць фунтаў, хоць і ела за трое. А дзеля чаго, каб у вас папытацца? За тры франкі ў тыдзень!

— А-а, разумею, — сказаў Тэр’е ледзь не з палёгкай, — дайшло: значыцца, гаворка пра грошы.

— Не! — сказала мамка.

— І не адпірайся! Гаворка заўсёды пра грошы. Калі стукаюцца ў гэтую браму, наўме толькі грошы. Часам я мару, каб за брамай быў чалавек, якому рупіць нешта іншае. Каб, скажам, каторае, ідучы міма, падбала пакінуць тут хоць малюсенькі знак увагі. Напрыклад, крыху садавіны ці колькі там арэхаў. Ці мала чаго можна падкінуць увосені, ідучы міма. Хай нават кветкі. Заглянуў бы хто-каторы ды сказаў па-людзку: „Памагай Бог, айцец Тэр’е, добрага вам здароўечка!” Але, пэўна, да гэтага мне не дажыцца. Калі стукаюць, так і ведай — жабрак, а не жабрак, дык гандляр ці рамеснік, і калі не папросіць міласціны, дык выставіць рахунак. Хоць ты на вуліцы не аказвайся. Трох крокаў не ступіш, як да цябе прычэпіцца які-небудзь прайдзісвет — дастань ды адвалі яму грошы гатоўкаю.

— Я не пра тое, — сказала мамка.

— Вось, што я табе накажу, кабетка: не адна ты такая ў парафіі корміш. Ёсць сотні руплівых прыёмных мацярок, якія тым толькі і трызняць, каб за тры франкі ў месяц даваць цыцкі гэтаму чароўнаму немаўлятку, або кашы, або соку, або чаго яшчэ...

— Ну, вось і аддайце такой руплівіцы!

— ...а, з другога боку, брыдка так раскідацца дзіцем. Хто ведае, ці заўжывецца яму іншае малако, ці пойдзе? Дзіця, каб ты ведала, прывыкла да паху тваіх грудзей, ведае, як б’ецца тваё сэрца.

І ён зноў уцягнуў у сябе водар цёплага сырадою ад мамкі, але, убачыўшы, што словы яго пайшлі напуста, дадаў:

— А зараз бяры малое і йдзі дахаты. Я абгавару гэта ўсё з прыёрам. Я накажу яму, каб далей плацілі табе чатыры франкі за тыдзень.

— Не, — сказала жанчына.

— Ну, хай тады ўжо — пяць!

— Не!

— Дык жа колькі табе трэба? — аж крыкнуў Тэр’е. — Пяць франкаў — гэта, мілая, грашыскі за такую дробязь, як цыцка дзіцяці!

— Я зусім не прашу ніякіх грошай, — сказала мамка. — Я не хачу трымаць вылюдка ў сваёй хаце.

— Але чаму, мая мілая? — спытаўся Тэр’е і зноў пакалупаў пальцам у кашы. — Дзіця чысты цуд. Такое ружовенькае, не плача, спіць спакойна, і яно ахрышчана.

— У ім сядзіць чорт!

Тэр’е вышмаргнуў палец з каша.

— Не можа быць. Ані немагчыма, каб у грудным дзіцяці засеў д’ябал. Дзіця не чалавек, а перадчалавек і яшчэ не мае цалкам сфармаванай душы. Значыцца, д’яблу ніякага інтэрасу. Можа, перастаўляе рэчы ў пакоі? Можа, у яго непрыемны пах?

— Яно ўвогуле нічым не пахне.

— Ну вось, сама бачыш! Вось яна, азнака нябесная. Будзь бы яно было апантанае д’яблам, дык смярдзела б.

І , каб супакоіць мамку і паказаць сваю павагу, Тэр’е падняў кош і прынюхаўся.

— Нічога такога, — сказаў ён, некалькі разоў уцягнуўшы носам паветра, — сапраўды нічога ніякага. Праўда, мне здаецца, што з пялюшак нечым папахвае, — і ён працягнуў ёй кош, каб яна пацвердзіла ягонае ўражанне.

— Я не пра тое, — панура запярэчыла мамка і адсунула кош. — Я не пра тое, што ў пялюшках. Яго засраныя пялюшкі пахнуць, як след. Але сам ён, сам вылюдак, не пахне.

— Ну, бо здаровенькі ж, — усклікнуў Тэр’е, — ён здаровы, дык і не пахне! Пахнуць толькі хворыя дзеці, гэта кожны ведае. Напрыклад, калі ў дзіцяці воспа, яно пахне конскім гноем, а калі шкарлятына, дык пераляжалымі яблыкамі, а сухотнае дзіця пахне цыбуляй. Гэты здаровы, вось і ўся яго хвароба. Дык чаго ж яму смярдзець? Хіба твае свае дзеці смярдзяць?

— Не, — сказала карміцелька. — Мае дзеці пахнуць так, як яно і след людскім дзецям.

Тэр’е асцярожна паставіў кош назад на зямлю, бо адчуў, як у ім накіпае першая хваля шалу ад зацятасці гэтай упартай бабы. Нельга было выключаць і той верагоднасці, што ў далейшай дыскусіі яму спатрэбяцца абедзве рукі на больш вольную жэстыкуляцыю, і ён не схацеў гэтым спрычыніцца да шкоды дзіцяці. Зрэшты, дзеля бадзёру ён моцна счапіў рукі за спінай, выставіў востры жывот да мамкі і строга спытаў:

— Дык значыцца, ты заяўляеш, што добра ведаеш, як павінна пахнуць дзіця чалавечае, якое адначасова — дазволь табе нагадаць, тым болей, што яно хрышчонае, — ёсць дзіця Божае?

— Ведаю, — сказала мамка.

— І яна мне тут яшчэ будзе казаць, што калі дзіця не пахне так, як павінна пахнуць паводле твайго розуму — як гэта разумее мамка Жана Бюсі з вуліцы Сэн-Дэні, — дык гэта дзіця д’ябла?

Ён дастаў з-за спіны левую руку і пагрозліва тыцнуў ёй пад нос указальным пальцам, сагнутым, як пытальнік. Мамка сумелася. Ёй не падабалася, што гаворка раптам перайшла ў тэалагічны дыспут, дзе яна загадзя была асуджана на разгром.

— Я такога не казала, — адказала яна ўхіліста. — Пры чым тут д’ябал ці ні пры чым, рашаць вам, войча Тэр’е, гэта не на мой глузд. Я ведаю, што ведаю: на мяне гэтае дзіця наводзіць немарасць, бо яно не пахне, як трэба пахнуць дзецям.

— Ага, — задаволена сказаў Тэр’е і зноў прыняў рукі за спіну. — Значыцца, словы свае наконт д’ябла мы забіраем назад. Добра. А цяпер зробім ласку мне і расталкуем: як пахнуць грудныя дзеці, калі яны пахнуць так, як, на тваю думку, ім трэба пахнуць? Ну-у-у?

— Яны добра пахнуць, — сказала мамка.

— Што значыцца „добра”? — рыкнуў на яе Тэр’е. — Ды ці мала што пахне добра. Пучок лаванды вунь як добра пахне. Мяса ў супе добра пахне. Аравійскія сады пахнуць добра. Я хачу ведаць, чым пахнуць дзеці?

Мамка вагалася. Яна ведала, як пахнуць груднічкі, яна ведала гэта дакладна і выдатна, праз яе рукі прайшла процьма малечы, яна іх карміла, выходжвала, калыхала, цалавала... яна магла ўчуць іх уначы, нават цяпер яна носам памятала гэты немаўлячы пах. Але яна яшчэ ніколі не вызначала гэтага словамі.

— Ну? — натапырыўся Тэр’е і нецярпліва пстрыкнуў пальцамі.

— Ну, ведаеце, — пачала мамка, — так вось згопалу неяк і не патрапіш сказаць, бо... бо яны не ўсюды пахнуць аднолькава, хоць усюды пахнуць хораша, разумееце, святы войча, ножкі ў іх, напрыклад, пахнуць, як гладкія цёплыя каменьчыкі... не, бадай, як горшчыкі... ці як масла, свежае масла, ага ж бо: як усё адно што збітае свежае масла. А цельца ў іх пахне... ну, як печыва, размочанае ў малацэ. А галоўка, там, зверху, з патылачкі, дзе закручваюцца валосікі, ну вось тут, святы войча, дзе ў вас ужо нічога не засталося, — і яна пастукала Тэр’е, які аслупянеў ад процьмы гэтых дурных падрабязнасцяў і пакорліва схіліў галаву, па лысіне, — вось тут, далібог, яны пахнуць найлепш. Яны пахнуць карамелем, гэта такі дзівосны, такі салодкі пах, вы не ўяўляеце, святы войча! Як тут, во, іх панюхаеш, так і палюбіш, усё адно — сваё яно а ці чужое. Вось так і павінны пахнуць малыя дзеткі, а больш ніяк. А калі яны так не пахнуць, калі яны там, зверху, зусім не пахнуць, як усё роўна халоднае паветра, як у гэтага вырадка, тады... Вы можаце тлумачыць гэта, як хочаце, святы войча, але я, — і яна рашуча склала рукі на грудзях і з такой агідай паглядзела на кош каля ног, быццам там сядзела жаба, — я, Жана Бюсі, больш не вазму гэта да сябе!

Патэр Тэр’е паволі падняў галаву і некалькі разоў правёў пальцам па лысіне, нібы хацеў прыгладзіць там валасы, потым як бы незнарок падняў палец да носа і задуменна панюхаў.

— Як карамель?.. — сказаў ён, стараючыся вярнуцца да строгага тону. — Карамель! Што ты петрыш у тых карамелях? Ці хоць ела ты іх калі, тыя шмэлі-карамэлі, ці каштавала хоць?

— Не тое каб... — сказала мамка, — але аднаго разу я была ў вялікім гатэлі на вуліцы Сэнт-Анарэ і бачыла, як яе гатуюць з паленага цукру і вяршкоў. Гэта пахла так смачна, век не забуду.

— Ну-ну. Хай будзе па-твойму, — сказаў Тэр’е і прыняў палец з-пад носа. — Цяпер памаўчы, зрабі ласку! Мне няма ладу як цяжка, сілы нямаш, гаварыць з табою далей на гэтым узроўні. Я зазначаю, што ты з нейкіх там прычын адмаўляешся карміць грудзямі даверанае мне дзіця Жан-Батыста Грануя і ў гэты момант вяртаеш яго часоваму апекуну — кляштару Сэн-Мэры. Гэта мяне засмучае, але, відаць я не магу нічога змяніць. Ты звольнена.

З гэтымі словамі ён падняў кош, яшчэ раз удыхнуў з яго цяпла, ваўняны павеў малака, і зачыніў браму. Пасля пайшоў у свой кабінет.

 

3

 

Патэр Тэр’е быў чалавек адукаваны. Ён вучыўся не толькі з тэалогіі, але чытаў і філосафаў і вокаўзам далучыўся яшчэ да батанікі і алхіміі. Ён стараўся развіваваць у сабе крытычнасць розуму. Што праўда, патэр не сягаў бы аж так далёка, як тыя, што паняверацца ў цудах, прароцтвах і сапраўднасці Святога пісання, нават калі яно часта не паддавалася разумнаму тлумачэнню, ці як тыя, што спрабавалі яго абвергнуць. Ён пастанавіў сабе не лезці ў такія эмпірэі, яны былі яму аж вельмі не да душы і маглі ўблытаць у не дапусці, Госпадзе, якую няпэўнасць і турбацыю, а яно ж бо ўсё так, што, каб чалавеку з толкам карыстацца сваім розумам, яму патрэбныя пэўнасць і спакой. Аднак ён вельмі крута ваяваў з прымхамі паспалітага люду. Чарадзейства, круцельства і варажба на картах, амулеты, замовы ад сурокаў, заклёны духаў, штукарствы пад поўняй... чым толькі гэтыя людзі не бавіліся!

Яго глыбока засмучала, што такія паганскія вычуды пасля больш чым тысячагадовага існавання хрысціянства ўсё яшчэ не былі выкарчаваны. Ды і большасць выпадкаў так званай апантанасці шаламі і каншахтаў з д’яблам, калі прыгледзецца пільней, аказваліся спектаклем прымхаў і немарасці. Праўда, аднекваць само існаванне д’ябла, сумннявацца ў ягонай уладзе — аж так далёка падрэ Тэр’е не рызыкнуў бы зайсці; развязваць такія праблемы, якія закладзены ў падмурак самой тэалогіі, гэта не на розум простага, сціплага чарнарызніка, на тое ёсць іншыя інстанцыі. З другога боку, як божы дзень ясна, што калі такая недалужніца, як гэтая мамка, божыцца, што яна выкалупала нейкую д’яблявоціну, значыцца, Сатана не мог не ўтачыцца ў гэтую справу. Ужо хоць бы якраз таму, што ёй здаецца, быццам яна яго выкрыла. А гэта ж самы пэўны доказ, што ніякай д’ябальшчыны няма нізвання, — д’ябал не такі дурны, каб дацца прыхапіць сябе нейкай там мамцы-шмамцы Жане Бюсі. Ды яшчэ на нюх! Гэтым самым прымітыўным, самым нізкім адчуваннем! Нібыта пекла смярдзіць серкай, а рай духмяніцца і пыхкае ладанам і мірай! Гэта самы цёмны забабон, месца яго ў дзікіх паганскіх эпохах, калі людзі жылі, як жывёлы, калі зрок у іх быў такі слабы, што яны не разбіралі колераў, але ж лічылі, што чуюць пах крыві, што могуць носам адрозніць ворага ад сябра, што іх чуюць волаты-людажэрцы і ваўкалакі, што на іх палююць эрыніі, — і таму прыносілі сваім агідным божышчам на вогненных стосах ахвяры, смярдзючыя і чадныя. Жах! „Дурань бачыць носа” — больш, чым вачыма, і, мусібыць, святло Богам дадзенага розуму павінна свяціць яшчэ тысячу гадоў, перш чым апошнія рэшткі першабытных рэлігій рассеюцца, як здані-прымары.

„Пры чым жа тут гэтае гаротнае дзіця! Гэта беспахібнае стварэнне! Ляжыць сабе ў кошыку, і соладка сапе ў нозьдзеркі, і ведаць нічога не ведае пра гнюсотныя падазрэнні на ягоны конт. А гэтая нахрапа бярэцца даказваць, што ты, бач, пахнеш не так, як выпадае пахнуць чалавечым дзецям? Ну, і што ж мы на гэта адкажам? У-цю-цю-лю!”

І ён ціхенька пакалыхаў кош на каленях, пагладзіў малое пальцам па галоўцы і некалькі разоў паўтарыў „у-цю-цю-лю”, бо лічыў, што гэта дабратворна ўплывае на немаўлят і супакойвае іх.

„Дык табе, значыцца, след пахнуць карамелем, якое глупства, у-цю-цю-лю!”

Праз колькі там хвілін ён выняў руку з каша, сунуў сабе палец пад нос, прынюхаўся, але пачуў толькі пах кіслай капусты, якую еў у абед. Хвіліну-другую павагаўшыся, ён азірнуўся — ці не падглядвае хто, падняў кош з зямлі і тыцнуў у яго свой доўгі нос, тыцнуў глыбока, аж тонкія рыжаватыя коскі дзіцяці заказыталі яму ноздры, і абнюхаў галаву дзіцяці, думаючы ўцягнуць нейкі пах. Але ён не дужа добра ўяўляў сабе, як павінны пахнуць дзіцячыя галоўкі. Ясна, не карамелем, што-што, а гэта ясна, бо карамель — палены цукар, а з якое такое рацыі дзіця, што дагэтуль смактала толькі малако, можа пахнуць паленым цукрам. Яно магло пахнуць малаком, малаком мамкі. Але малаком ад яго не пахла. Яно магло б пахнуць валасамі, скурай і валасамі і, можа, крыху дзіцячым потам. І Тэр’е прынюхаўся і потым угаварыў сябе, што чуе пах скуры, валасоў і, можа нават, слабенькі пашок дзіцячага поту. Але ён не чуў нічога. Як ні ўнюхваўся. Бо, можа, немаўляты зусім не пахнуць, думаў ён. Мусіць, усё акурат у гэтым. Бо як рыхтык, дзіця, калі яно дагледжанае і чыстае, наогул не можа пахнуць, як не можа гаварыць, бегаць альбо пісаць. Бо ўсё прыходзіць з узростам. Бо, строга кажучы, чалавек пачынае моцна пахнуць толькі падчас палавога сталення. Так, так яно і ёсць. Так — а не йнакш. Хіба ў свой час Гарацый не напісаў: „Пахне юнак казляняткам, дзяўчына духмяніцца кветкаю белай нарцыса”?.. Хто-хто, а рымляне кумекалі ў гэтым! Чалавечы пах заўсёды — пах плоці, значыцца, пах грэху. Дык як жа мусіць пахнуць дзіця, якое яшчэ ні сном ні духам не вінаватае ў плоцкім грэхападзенні? Як яму належыць пахнуць? У-цю-цю-лю? Ніяк!

Ён зноў паставіў кош на калена і клапатліва пакалыхаў яго. Дзіця ўсё яшчэ моцна спала. Яго правая ручка, маленькая і чырвоная, высоўвалася з-пад вечка і тузалася да шчакі. Тэр’е замілавана ўсміхнуўся і раптам адчуў сябе вельмі ўтульна. На нейкі момант ён нават дапусціў фантастычную думку, што нібыта ён — бацька гэтага дзіцяці. Быццам ён зрабіўся не манахам, а нармальным абываталем, можа, сумленным рамеснікам, знайшоў сабе жонку, такую цёплую бабу, якая пахне воўнаю і малаком, і спарадзілі яны сына, і вось ён калыша яго на сваіх каленях, свайго ж сына, у-цю-цю-лю... Гэтая думка была салодкая. У ёй было нешта такое суцяшальнае. Бацька калыша дзіця на каленях, у-цю-цю-лю, карціна была старая як свет і вечна новая і правільная карціна, з таго часу як свет стаіць, акурат так!

У Тэр’е пацяплела на душы, ён расчуліўся.

Тут дзіця прачнулася. Спачатку прачнуўся яго нос. Малюсенькі нос пачаў рухацца, задраўся ўгору і прынюхаўся. Ён уцягнуў паветра і пачаў выпускаць яго кароткімі штуршкамі, як калі чыхнуць не ўдалося. Потым нос зморшчыўся, дзіця расплюшчыла вочы. Вочы былі няпэўнага колеру — нешта ні то вустрычна-шэрае, ні то апалава-бела-крэмавае, зацягнутае слізістай плеўкай і яшчэ не прыстасаванае глядзець. У Тэр’е было такое ўражанне, што яны, вочкі, зусім нічога не бачылі. Іншая справа — нос. Калі цьмяныя вочы дзіцяці касавурыліся на нешта няпэўнае, дык нос, здавалася, фіксаваў пэўную мэту, і Тэр’е меў дзіўнае адчуванне, быццам гэтай мэтай быў ён асабіста, яго асоба, сам Тэр’е. Маленькія крылцы носа вакол дзвюх маленькіх дзірачак на твары дзіцяці раздуваліся, як бутон, які распускаецца. Альбо хутчэй як чашачкі тых маленькіх драпежных раслін, якія растуць у каралеўскім батанічнным садзе. Здаецца, ад іх ідзе нейкая вусцішная сіла, якая ўцягвае ў сябе. Тэр’е здавалася, што дзіця бачыць яго, глядзіць на яго сваімі ноздрамі рэзка і выпрабавальна, пранозлівей, чым магло б глядзець вачыма, быццам глытае сваім носам нешта, што ідзе ад яго, Тэр’е, нешта, чаго ён, Тэр’е, не змог ні схаваць, ні ўтрымаць.

Дзіця, якое не мела паху, бессаромна яго абнюхвала, вось што. Дзіця яго адчувала! І раптам Тэр’е здалося, што ён смярдзіць — потам і воцатам, кіслай капустай і нямытай вопраткай. Здаўся сабе голым і выродлівым, быццам на яго тапырыўся нехта, і гэты нехта нічым сябе не выдаваў. Здавалася, ён пранюхваў яго наскрозь нават праз скуру, пранікаў усярэдзіну, у самае нутро. Самыя пяшчотныя пачуцці, самыя брудныя думкі агаляліся перад гэтым маленькім прагным носам, які нават яшчэ і не быў сапраўдным носам, а ўсяго толькі нейкім пупсікам, які рытмічна моршчыўся, нейкім маленькім дзюркаватым органам, які раздуваўся і трымцеў. Тэр’е адчуў мароз. Яму рабілася млосна. Цяпер і ён тасама шмаргануў носам, быццам перад ім было нешта смярдзючае, з чым не хацелася заводзіцца. Бывай, ілюзія, што тут ягоная плоць і кроў. Растаптана сэнтыментальная ілюзія пра бацьку, сына і духмяную маці. Быццам абарваны мяккі шлейф лагодных думак, які ён нафантазаваў вакол самога сябе і гэтага дзіцяці: чужая, халодная істота ляжала ў яго на каленях, варожая жывёліна, і калі б не самавалоданне і богабаязнасць, калі б не разумныя погляды, уласцівыя характару Тэр’е, ён у нахлыні агіды атрос бы яго з сябе, як нейкага павука. Тэр’е ўскочыў і паставіў кош на стол. Ён хацеў пазбавіцца ад гэтага дзіцяці і ад гэтай справы як мага хутчэй, цяпер, неадкладна.

І тут дзіця заягліла. Яно прыплюшчыла вочы, раззявіла чырвоны рот і заверашчала так звягліва і агідна, што ў Тэр’е кроў застыла. Ён трос кош на выцягнутай руцэ і крычаў „у-цю-цю-лю!”, каб дзіця замоўкла, але тое аж раздзіралася, тварык пасінеў, і, здавалася, яму вось-вось зарве ад крыку.

Прэч яго, прэч! — думаў Тэр’е, зараз жа прэч гэтага... „д’ябла” хацеў ён сказаць, але спахапіўся і закусіў язык... прэч гэту пачвару, гэта чортава дзіця! Але куды? Ён ведаў тузін жанчын, якія кармілі, і сіроцкіх прыютаў у квартале, але яны былі зусім блізка, амаль удотык з ім, а гэта стварэнне трэба было запраторыць далей, так далёка, каб яго нельга было ў любую хвіліну падкінуць пад парог, лепей яго пераправіць у іншую парафію, а яшчэ лепей — на па-той бераг Сены, няблага ж было б — за горад, у прадмесце Сэнт-Антуан, вось куды! Вось куды мы адправім гэтага гарлапана, далёка на ўсход ад горада, па той бок Бастыліі, дзе нанач зачыняюць браму.

Падабраўшы крыссе сваёй сутаны, ён схапіў крыклівы кош і кінуўся бегчы, бегчы па лабірынце завулкаў да Сэнт-Антуанскага прадмесця, бегчы ўздоўж Сены, на ўсход, прэч з горада, далей да вуліцы Шарон і ўздоўж гэтай вуліцы амаль да канца, дзе непадалёк ад кляштара Магдаліны ён ведаў адрас мадам Гаяр, якая прымала на поўны пансіён дзяцей любога ўзросту і любога паходжання, абы каб плацілі, і там ён аддаў дзіця, якое ўсё яшчэ не пераставала плакаць, заплаціў за год наперад і пабег назад у горад, скінуў, дастаўшыся да кляштара, сваё адзенне, быццам нешта запэцканае, вымыўся з галавы да ног і залез у келлі ў пасцель, перахрысціўся шмат разоў, доўга маліўся і нарэшце заснуў.

 

4

 

Мадам Гаяр, хоць ёй не было яшчэ і трыццаці, ужо сваё жыццё аджыла. Выглядам яна адпавядала свайму веку, але тым часам здавалася ў два, у тры, у сто разоў старэйшаю, яна была як мумія дзяўчыны; унутрана ж даўно была мёртвая. Колісь малую бацька выцяў яе кацубою па лобе, якраз над пераноссем, і з таго часу яна перастала адчуваць пах, і чалавечае цяпло, і чалавечы холад, і ўвогуле ўсякія моцныя пачуцці. Адным гэтым ударам у ёй былі забітыя і пяшчотлівасць, і агіда, і радасць, і роспач. Пазней, у спалуцы з мужчынам і калі нараджала дзяцей, яна гэтак сама не адчувала нічога, ну проста зусім анічагуткі. Не засмучалася, як паміралі, не радавалася, як і выжывалі. Калі муж лупцаваў яе, яна не ўздрыгвала, і не адчула палёгкі, калі той памёр ад халеры ў Гатэль-Д’ё. Адзіныя адчуванні, якія яна ведала, — гэта ледзь-ледзь прыкметная запамрочанасць душы, калі разгуляецца штомесячная мігрэнь, і ледзь улоўная прасветленасць душы, калі мігрэнь адступіцца. І больш нічога не адчувала гэтая жанчына, што памерла жывою.

З іншага боку... а можа якраз ад поўнай безэмацыйнасці мадам Гаяр мела бязлітаснае пачуццё і нюх на парадак і справядлівасць. Яна не выдзяляла ніводнага дзіцяці з давераных яе апецы, ніводнага ж і не ўшчамляла. Яна карміла іх тры разы на дзень, і больш ім не перападала ні каліўца, ні паўкаліўца, ані дробачкі. Яна спавівала маленькіх тры разы на дзень, і толькі да года. Хто пасля гэтага рабіў яшчэ ў штонікі, даставаў раўнадушную поўху і на адну кармёжку меней. Роўна палавіну грошай, якія яна атрымлівала, траціла на гадоўлю і выхаванне, роўна палавіну пакідала сабе. У танныя часіны яна не спрабавала павялічыць свой прыбытак, але і ў цяжкія не дакладала да выдаткаў ніводнага лішняга су, нават калі ўжо вялося пра жыццё і смерць. Інакш інтэрас стаў бы ёй без інтарэсу. Ёй патрэбныя былі грошы, яна ўсё разлічыла абсалютна дакладна. У старасці яна збіралася купіць рэнту, а звыш таго мець яшчэ дастаткова сродкаў, каб дазволіць сабе раскошу памерці дома, а не скацубіцца ў Гатэль-Д’ё, як няшчасны муж. Сама ягоная смерць анічым не абышлася ёй. Але яе гідзіла гэта публічнае супольнае паміранне сотняў чужых адно аднаму людзей. Яна хацела разжыцца на прыватную смерць, а на тое трэба было сабраць патрэбную суму цалкам. Праўда, выдаваліся зімы, калі ў яе з двух тузінаў малых пастойнікаў трое-чацвёра паміралі. Але тым не меней гэты вынік быў куды лепшы, чым у большасці прыватных выхавальніц, і намнога перасягаў вынік вялікіх дзяржаўных або царкоўных прыютаў, дзе страты часам складалі дзевяць дзясятых падкідняў. Зрэшты замяніць іх было няцяжка. Парыж штогоду даваў больша за дзесяць тысяч новых падкідняў, байструкоў і сірот. Так што з пэўнай прыроднай выбракоўкаю лёгка мірыліся.

Малому Граную ўстанова мадам Гаяр была чыстым дабраславеннем. Мабыць, ён не мог выжыць больш нідзе. А тут, у гэтай бяздушнай кабеты, ён расцвіў. Складу ён быў моцнага і на рэдкасць жывучы.

Той, хто як ён, перажыў сваё нараджэнне сярод адкідаў, ужо не так проста дазволіць звесці сябе са свету. Ён мог дзень у дзень хлябтаць вадзяністыя крупнікі, абыходзіцца разведзеным малаком, есці самую гнілую гародніну і пратухлае мяса. За дзяцінства ён перахварэў на адзёр, крываўку, вятранку, халеру, падаў у калодзеж на шасціметровую глыбіню, абварваўся кіпенем, як гэта было, калі апарыў сабе грудзі.

Хоць у яго і засталіся ад гэтага шнары, і воспіны, і струпы, і прыкалечаная нага, на якую накульгваў, ён жыў. Бо быў жывучы, як бактэрыя-прыстасаванка, і незажывушчы, непераборлівы, як клешч, які сядзіць на дрэве і жыве малюпасенькай кроплінкай крыві, раздабытай некалькі гадоў назад.

Ягонаму целу хапала мінімальнага харчу і вопраткі. А душа не заўжывала нічога. Бяспека, увага, пяшчотнасць, любоў і ўсякае такое астатняе, што патрэбна дзіцяці, былі Граную поўнай лішніцай. Больш за тое, нам здаецца, што ён сам сябе пазбаўляў гэтага, каб выжыць — ад самага пачатку.

Крык, якім ён абвясціў пра сваё нараджэнне, крык з-пад разборнага стала, што прывёў на эшафот ягоную маці, не быў інстынктыўным крыкам за спагаду і любоў. Гэта быў узважаны, мы ледзь былі не сказалі, стала ўзважаны крык, якім дзіця рашуча галасавала супроць любові і ўсё-такі за жыццё. Зрэшты, пры такіх акалічнасцях адно было магчымае толькі без другога, і калі б дзіця пачало дамагацца ўсяго, яно несумненна адразу загінула б самым нікчэмным чынам. Хоць... ён мог бы тады скарыстацца з іншай дадзенай яму магчымасці — маўчаць і выбраць дарогу да смерці без бакавых сцежак цераз жыццё, і тым самым пазбавіць свет і сябе ад вялікага ліха. Аднак, каб так сціпла адысці ў нябыт, яму спатрэбіўся б мінімум прыроджанай прыязнасці, а гэтага ў яго акурат і не было. Ён быў ад пачатку — пачвара. Ён прагаласаваў за жыццё з чыстай упартасці і з чыстай злосці.

Ясна, ён адважыўся на гэта не так, як адважваецца дарослы, які карыстаецца сваім больш-менш сталым і ўжо моцным розумам і вопытам, каб выбраць паміж дзвюма рознымі перспектывамі. Але ўсё ж ён зрабіў выбар — вегетатыўна, як робіць выбар зерне: ці трэба яму выпускаць парастак ці лепей не прарастаць. Альбо як клешч на дрэве, якому жыццё таксама не прапануе іншага, апрача перманентнага зімавання. Маленькі выродлівы клешч сціскае сваё свінцова-шэрае цела ў камячок, каб выставіць на свет мінімум сваёй паверхні, ён робіць сваю скуру гладкай, і шчыльнай, каб не выпускаць вонкі нічога лішняга — аніякага выпраменьвання, аніякусенькага выпарэння. Клешч адмыслова робіць сябе маленькім і непрыкметным, каб ніхто не змеціў і не растаптаў яго. Адзінокі клешч, замкнуўшыся ў сабе, сядзіць на сваім дрэве, сляпы, глухі і нямы, і толькі вынюхвае, гадамі вынюхвае на цэлыя мілі навокал кроў жывых, якія праходзяць міма, якіх ён ніколі не дагоніць. Клешч мог бы дазволіць сабе ўпасці. Ён мог бы дазволіць сабе ўпасці на лясную зямлю, прапаўзці на сваіх малюпасенькіх лапках некалькі міліметраў туды ці сюды і зашыцца ў сухую лістоту — паміраць, і ніхто б яго не пашкадаваў. Богу вядома, што ніхто. Але клешч, упарты, зацяты і мярзотны, затоіўся і жыве, і чакае. Чакае, калі неверагодна які рэдкі выпадак падгоніць проста да яго пад дрэва кроў у выглядзе якой-небудзь жывёлы. І толькі тады ён заняхаіць сваю патаемнасць, сарвецца, і ўчэпіцца, і ўвінціцца, і ўвап’ецца ў чужую плоць.

Такім кляшчом быў і малы Грануй... Ён жыў, затуліўшыся ў сваю абалонку, і чакаў на лепшыя часіны, на сваю нагоду. Свету не аддаваў нічога, акрамя свайго бруду: ні ўсмешкі, ні бляску з вачэй, ні нават паху. Усякая іншая жанчына адштурхнула б такое дзіця. Але не мадам Гаяр. У яе ж не было нюху, яна не ведала, што ён не пахне, і не чакала ад яго ніякага душэўнага парыву, бо яе душа была замкнёная.

Затое іншыя дзеці адразу адчулі, што з Грануем нешта не тое. З першага дня новенькі наводзіў на іх страх. Яны абыходзілі яго калыску і шчыльней ціснуліся адно да аднаго на сваіх ложках, быццам у пакоі пахаладала. Меншыя часам плакалі сярод ночы; ім здавалася, што ў спальні дзьме. Другім снілася, што ён як бы забірае ў іх дыханне. Аднаго разу старэйшыя згаварыліся задушыць яго. Яны навалілі яму на твар рыззя, і коўдру, і салому. Калі мадам Гаяр на раніцу адграбла яго з-пад кучы лахманоў, ён быў увесь спісяжаны, стурзаны, увесь у сіняках і гузах, але жывы. Тыя паспрабавалі паўтарыць гэта яшчэ некалькі разоў — пустое. Проста так, сваімі рукмі сціснуць яму горла ці затуліць рот і нос, што было б больш пэўна, — яны баяліся. Яны не хацелі да яго дакранацца. Яны ім грэбавалі, як велізарным павуком, якога не хочацца, гідка душыць.

Калі ён падрос, яны адмовіліся ад замахаў на яго жыццё. Яны, здаецца, зразумелі, што знішчыць яго нельга. Замест гэтага яны пачалі цурацца яго, прынамсі, пазбягаць сутычак. Яны яго ненавідзелі. Яны яго і не раўнавалі, і не зайздросцілі яму. На такія пачуцці ва ўстанове мадам Гаяр не было аніякіх прычын. Ім проста замінала ягоная прысутнасць. Яны не чулі ягонага паху. Яны яго баяліся.

(...)

(Раман цалкам у прыкладзеным PDF-файле.)