(апошні разьдзел кніжкі „Словы ў голым полі”, Мінск, Логвінаў, 2011)

 

Пошукі аднаго нататніка

 

Я не належу да людзей, якія ў змозе рэгулярна весьці дзёньнік або запісы для памяці. Я спрабаваў рабіць гэта некалькі разоў, але нязьменна кідаў пасьля двухтрох запісаў. Найдаўжэй, бо ажно шэсьць месяцаў, я пісаў нешта такое на зломе 1991/92 гадоў, калі жыў у Нью Ёрку. Ня ведаю, колькі запісаў я пасьпеў зрабіць тады, бо той мой нататнік прапаў добрых гадоў трынаццаць таму, і нягледзячы на некалькі інтэнсіўных пошукаў цягам апошніх двух гадоў сярод маіх папераў у Беластоку і Празе, я ня здолеў яго знайсьці. Але ўсё яшчэ ня трачу надзеі.

Помніцца, што тыя нью-ёркскія запісы я рабіў у тоўстым сшытку ў клетку, які купіў недзе ў 1980 у Варшаве, калі быў студэнтам трэцяга курсу фізыкі Варшаўскага ўнівэрсытэту. Якраз тады, некалькі месяцаў перад узьнікьненьнем „Салідарнасьці”, я чарговы раз пастанавіў весьці асабісты дыярыюш. Я нават прыдумаў адмысловую назву для гэтага запісьніка — „Бурлівыя 1980-я”. Назва мне запомнілася, бо тады я ўпершыню пастанавіў весьці свае асабістыя запіскі па-беларуску. Але, здаецца, той мэмуарны намер на самой беларускай назьве і абарваўся. А тым часам васьмідзясятыя гады мінулага стагодзьдзя ў Польшчы сапраўды аказаліся бурлівымі...

Гэта быў тоўсты „акадэмічны сшытак”, вялікага фармату, завялікага, як для маіх мэмуарных мэтаў, таму больш за траціну таго сшытка я абрэзаў. З Варшавы той абкарнаны і пусты нататнік пераехаў у 1984 годзе на Беласточчыну, спачатку ў Ляхі, потым у Бельск, потым у Беласток, усё чакаючы больш прыхільнага яму часу. Я яго і забраў з сабою ў Амэрыку ў кастрычніку 1991 году, калі паехаў на шасьцімесячную стыпэндыю, каб сабраць матэрыял для кніжкі пра Беларускую Гімназію імя Янкі Купалы. І там я здолеў запісаць у ім зь дзясятак старонак.

Пасьля вяртаньня ў Беласток у красавіку 1992 году я схаваў тыя запісы ў нейкую глыбокую шуфляду і знайшоў нататнік толькі ў красавіку 1996 году, калі другі раз зьбіраўся ў Нью-Ёрк, гэтым разам усяго на два тыдні. Але і тады, як мне прыгадваецца, я ў ім таксама запісаў некалькі старонак.

Што з нататнікам сталася потым — я ня ведаю. Я быў увесь час перакананы, што ён ляжыць недзе ў шуфлядзе ў Беластоку і чакае моманту, калі мне засьвярбіць рука напісаць успаміны. Ну дык вось, гэты час ужо надыйшоў. І ўжо будзе гады два, як, наведваючыся ў Беласток, я ператрасаю ўсе закуткі ў сваёй ранейшай кватэры, каб знайсьці той амэрыканскі пратэз для сваёй штораз больш нямоглай памяці. Апошнім часам я стаў перашукваць свае паперы ў Празе, ухапіўшыся за надзею, што я мог незнарок перавезьці тыя амэрыканскія запісы з сабою ў Чэхію, у кучы іншых сшыткаў і кніжак. Ды ўсё марна...

Зь іншага боку — чаго мне сапраўды шкада ў тым нататніку? Дакладных датаў і імёнаў, калі і з кім я сустракаўся ў Амэрыцы? Ці мае насамрэч для мяне нейкае значэньне, калі дакладна я быў на спэктаклі „Рыгалета” ў Мэтрополітан Опэра або на мюзыкле „Phantom of the Opera” на Бродвэі? Шкада, мабыць, толькі нейкіх фразаў, якія нехта тады мог сказаць, а я мог запісаць для памяці. Свае настроі ці рэфлексіі я наўрад ці тады запісваў. У мяне тады было галаваскрутнае заданьне ўзнавіць для сябе хоць у цьмяных абрысах карціну таго, што дзеялася сярод беларускай эміграцыі ў Баварыі больш за сорак гадоў раней, каб напісаць уцямную кніжку пра людзей, якіх да гэтай нью-ёркскай пары я наогул ня ведаў, а якія ўсё яшчэ жылі і хацелі пра сябе ў гэтай кніжцы пачытаць. Часу на рэфлексіі над уласнай сытуацыяй „дзядзькі ў Вільні” — гэта быў мой першы выезд на Захад — у мяне тады не было.

Тым ня менш усё тое, што запісалася мне ў тым клятым нататніку — адзіная даступная мне рэальнасьць з таго часу, і яна засяроджвалася, як ні глядзець, у першую чаргу на мне, а не на тым, хто і што тады знаходзілася вакол мяне і было толькі тлом. А вось гэтае, што я пішу цяпер, нагадвае хутчэй нейкі пратакол, у якім я стараюся аб’ектывізаваць прывідную рэальнасьць, сузіраную праз амаль дваццацігадовую тоўшчу. Інакш кажучы, я сёньня спрабую ўзнавіць хутчэй тло рэальнасьці, чым яе самую.

Францускі пісьменьнік Патрык Мадыяно, які напісаў больш за дзясятак настальгічных раманаў, абапертых на матывах уласнай біяграфіі, у 2005 выдаў кніжку „Un pedigree”, у якой апісаў сваё жыцьцё да дваццаць першага году „аб’ектыўна”, у форме клясычнай аўтабіяграфіі. Вось як Мадыяно тлумачыць сваё пісьменьніцкае памкненьне: „J’écris ces pages comme on rédige un constat ou un curriculum vitae, à titre documentaire et sans doute pour en finir avec une vie qui n’était pas la mienne. (...) Les événements que j’évoquerai jusqu’à ma vingt et unième année, je les ai vécus en transparence — ce procédé qui consiste à faire défiler en arrière-plan des paysages, alors que les acteurs restent immobiles sur un plateau de studio. Je voudrais traduire cette impression que beaucoup d’autres ont ressentie avant moi: tout défilait en transparence et je ne pouvais pas encore vivre ma vie”„Я пішу гэтыя старонкі ўсё роўна што складаючы пратакол або біяграфічную даведку, у дакумэнтальным стылі і, несумненна, дзеля таго, каб гэтым пакласьці канец таму жыцьцю, якое не было маім. (...) Здарэньні з майго жыцьця да дваццаць першага году, якія я тут прыгадаю, перажыліся мной як у фільме са здымкамі на прасьвет — гэта спосаб, калі на заднім пляне перасоўваецца краявід, а акторы застаюцца непарушнымі на здымачнай пляцоўцы ў студыі. Мне хацелася б растлумачыць уражаньне, якое шмат хто меў перада мной: усё перасоўвалася, як пры здымках на прасьвет, а я яшчэ ня мог жыць сваім жыцьцём”. (Patrick Modiano, „Un pedigree”, Gallimard, 2005; стст. 44–45).

А ў іншым месцы Мадыяно тлумачыць, чаму стыль ягонага „пратаколу” мусіць непазьбежна адрозьнівацца ад таго, як ён пісаў у раманах: „Je vais continuer d’égrener ces années, sans nostalgie mais d’une voix précipitée. Ce n’est pas ma faute si les mots se bousculent. Il faut faire vite, ou je n’en aurai plus le courage”„Я буду далей вылузваць гэтыя гады, без настальгіі, але прысьпешаным голасам. Не мая віна, калі словы будуць спатыкацца адно аб адно. Гэта трэба рабіць хутка, бо іначай у мяне ня хопіць сьме ласьці” (Patrick Modiano, „Un pedigree”, Gallimard, 2005; ст. 82)..

У тым то й справа. Калі пісаць раман, можна не сьпяшацца. Калі пісаць успаміны, трэба сьпяшацца. Ня толькі таму, што чым далей, тым меней у чалавека памяці. Чым далей, тым меней і сьмеласьці.

 

76th Street–Eldert Lane

 

Толькі калі я раздрукаваў плян нью-ёркскага мэтро з Інтэрнэту, мне ўдалося ўзгадаць назву станцыі ў Куінсе (Queens), каля якой я жыў шэсьць месяцаў і зь якой езьдзіў кожны другі-трэці дзень у Мангэтан. 76th Street–Eldert Lane Station, лінія J. Забаўна, што якраз такія рэчы, якія табе трапляюць у вочы і ў вушы найчасьцей, так лёгка забываюцца. Яшчэ больш забаўна, што назвы дзьвюх станцый перад гэтай (калі ехаць з Мангэтану ў Куінс), Crescent Street і Cypress Hills, мне запомніліся. У нью-ёркскім мэтро пра назвы станцый паведамляюць не з загадзя падрыхтаванага магнітафоннага запісу, а кожны раз нанава празь мікрафон з кабіны машыніста. Недзе на дне памяці за стаўся запіс „чорнага”, знарок нядбайнага голасу машыніста, які выкрыквае ў мікрафон „Crescent Street” і „Cypress Hills” — тым часам як запіс „76th Street–Eldert Lane” сьцерся назусім. Запомнілася таксама, хоць зь нейкім чарвячком сумневу, што жэтон на праезд нью-ёркскім мэтро каштаваў тады $1.15.

Большасьць лініі J у Куінсе і Брукліне ідзе ня пад, а над зямлёю, і дзе-нідзе па-над вуліцамі. Абапал кілямэтрамі цягнуцца незразумелыя і панурыя кварталы некалькіпавярховых шэра-бурых будынкаў, каля якіх толькі зрэдку можна ўбачыць чалавека. Кожны раз, калі я праяжджаў цягніком лініі J па-над гэтымі кварталамі, мне думалася, што гэта напаўмёртвая частка гораду, дзе жывуць пэнсіянэры і старыя людзі, якія наогул на вуліцах не паказваюцца. І якім наогул у жыцьці не пашанцавала, бо гэтыя кварталы выглядалі вельмі бедна і занядбана. Лепшая гарадзкая публіка, калі і жыла тут наогул, даўно перанеслася ў іншыя, больш прэстыжныя месцы, і сьлед па ёй прастыў. Засталіся больш нягеглыя і нешанцоўныя. Хто? У адным месцы па паўднёвы бок лініі J, недзе на мяжы Куінсу з Бруклінам, пасярод квадратнай сеткі вуліц з нізкімі жылымі будынкамі адсьвечваў зялёнай цыбулінай купал царквы. Чыёй? Часам карцела сысьці на станцыі насупраць той царквы, дабраццада яе пустымі вулкамі паміж панурых і таямнічых дамовак ды паглядзець, што яна за такая. Каб хоць трохі разгадаць загад ку гэтых неахайных і вымерлых кварталаў. Але я ніколі не сышоў і не пайшоў у бок той царквы.

Затое напрадвесьні 1992 году, калі ў Куінс зь Нью-Джэрcі прыехаў да мяне Сяргей Шупа, мы, едучы ў бок Мангэтану, сышлі на нейкай станцыі бліжэй да ІстРывэру, пастанавіўшы пешшу прайсьці гэтай часткай гораду да Бруклінскага моста і мостам перайсьці ў Ніжні Мангэтан (толькі па Бруклінскім з усіх мастоў у Нью-Ёрку можна хадзіць пехатою і езьдзіць роварам, па адмысловай дарожцы, усталяванай панад палотнішчам моста). Мы сышлі зь цягніка лініі J і кілямэтраў пяць прайшлі адной вуліцай, бадай ці ня Myrtle Avenue, якая вывела нас на Бруклінскі мост. Недзе пасярэдзіне гэтай прагулянкі нам раптам зрабілася не па сабе і вусьцішна. Нешта было ня так, але мінула некалькі добрых хвілінаў, пакуль да нас дайшло, што. Мы былі адзінымі белымі на вуліцы. Мы ішлі часткай Брукліну, дзе жылі адны чорныя. Ну, не скажу, што мы трапілі ў нейкае жахлівае расавае гета, якое часам паказваюць у галівудзкіх фільмах, каб напужаць гледача (здаецца, ваколіца выглядала даволі рэспэктабэльна вакол той Myrtle Avenue), але ўсё роўна мы востра адчулі, што парушылі нейкае неафіцыйнае правіла ці табу. Тамашнія насельнікі стаялі групамі пры сваіх камяніцах і глядзелі на нас абодвух зь няўцямам — чаго мы тут шукаем, нічога не згубіўшы? Калі мы потым сказалі пра гэты шпацыр доктару Вітаўту Кіпелю, ён толькі войкнуў. Бе лыя, сказаў ён, калі і трапляюцца ў той ваколіцы, дык толькі ў машынах. Дый то найчасьцей як паліцыянты... У такія моманты Амэрыка адчыняе чалавеку з Эўропы потайныя дзьверцы ў свае больш сарамлівыя і інтымныя закуткі.

 

Стыпэндыя

 

У 1991 годзе амэрыканскія беларусы „выпісалі” мяне зь Беластоку ў Нью-Ёрк, каб я сабраў матэрыял пра Беларускую Гімназію імя Янкі Купалы ў Нямеччыне пасьля ІІ сусьветнай вайны і напісаў кніжку пра гэтую школу. Кандыдатуру аўтара падкінулі ім два мае знаёмыя зь Беласточчыны, якія пабывалі ў Нью-Ёрку крыху раней за мяне: Валянцін Сельвясюк і Алег Латышонак. Зь фінансавага боку мой шасьцімесячны побыт у Нью-Ёрку забясьпечыў Фонд імя Івана ЛюбачкіІван Любачка (1915–1977) — беларускі эміграцыйны гісторык, аўтар вядомай у свой час у акадэмічных колах ЗША кніжкі „Belorussia under Soviet Rule 1917–1957” (Lexington, University Press of Kentucky, 1972). У тастаманце І. Любачка запісаў свае ашчаднасьці ў адукацыйна-дасьледны фонд беларускай дыяспары ў ЗША. Распараднікам Фонду імя І. Любачкі стала Аб’яднаньне Беларуска-Амэрыканскай Моладзі., які прызнаў мне месячную стыпэндыю $1000. Жытло у Нью-Ёрку я атрымаў ад Алы Орсы-Рамана — я жыў задарма ў доме (row house), які ў 1950-х набыў ейны бацька, вядомы беларускі пэдагог Аляксандар Орса, дырэктар згаданай Гімназіі ў 1945-1949. Дзякуючы гэтаму арганізацыйнаму забесьпячэньню мне ўдалося ня толькі заашчадзіць на падарункі пад калядную ёлку 1991 году для жонкі і двух сыноў, але і прывезьці з сабою ў Беласток вясною 1992 году каля паўтары тысячы даляраў, што аказалася вельмі дарэчы і своечасова — у Польшчы тады ўсё яшчэ шалела інфляцыя, як адно з самых балючых наступстваў „шокавай тэрапіі” і эканамічнай лібэралізацыі Лешка Бальцаровіча. На тыя шэсьць месяцаў у Нью-Ёрку я атрымаў бясплатны адпачынак ад „Нівы”. Жонцы і сынам у Беластоку не далі памерці з голаду бацькі, як мае, так і ейныя.

Кіраўнікамі і апекунамі гэтага дасьледна-выдавецкага праекту былі былыя вучні Гімназіі, Зора і Вітаўт Кіпелі ды Ала Орса-Рамана. Калі я зьявіўся ў Нью-Ёрку, яны ўжо былі сабралі ўспаміны ад некаторых былых вучняў Гімназіі ды здымкі і старыя дакумэнты, якія захаваліся ў іхных сямейных архівах. Яны мне таксама перадалі пад трыццаць адрасоў расьцярушаных па Амэрыцы і Эўропе былых вучняў Гімназіі, зь якімі мне трэба было ўвайсьці ў кантакт і распытацца ў іх пра Гімназію. Ніякая электронная пошта ў той час для мяне яшчэ не існавала, і мне два разы давялося налепліваць на пошце Woodhaven у Куінсе пад трыццаць марак на лісты зь нечым накшталт апытальніка пра падзеі саракагадовай даўнасьці для людзей, якіх я ніколі раней ня бачыў і ўжо ніколі не пабачу.

Карацей, калі я пакідаў Нью-Ёрк у красавіку 1992, я быў сабраў увесь матэрыял, які мне быў патрэбны, каб напісаць кніжку, ды мог паказаць сваім нью-ёркскім апекунам тры гатовыя разьдзелы (то бок, амаль палову будучай кніжкі). У Беластоку кніжка дапісалася беспраблемна, а яе канчатковую вэрсію мы з Зорай і Вітаўтам Кіпелямі ды Алай Орсай-Рамана ўзгаднілі ў Менску, летам 1993 году, калі спаткаліся на Першым зьезьдзе беларусаў сьвету. Друк кніжкіЯн Максімюк, „Беларуская Гімназія імя Янкі Купалы ў Заходняй Нямеччыне 19451950”, Беларускі Інстытут Навукі й Мастацтва, Нью-Ёрк–Беласток 1994; Editorial Board: Zora Kipel, Alla Orsa-Romano, Vitaut Kipel; History of Emigration Series, Volume No. 1; Library of Congress Catalogue Card Number 9470566; Published by Jan Maksymiuk, ISBN 8390216205. Кніжка фармальна мае падвойнага выдаўца: у ЗША у каталёгу Бібліятэкі Кангрэсу выдаўцом значыцца БІНіМ, а ў Польшчы — Ян Максімюк як прыватная асоба, якая зьвярнулася да Нацыянальнай Бібліятэкі Польшчы з просьбай аб наданьні нумару ISBN для кніжкі. летам 1994 году ў Беластоку, у колькасьці 1000 асобнікаў, прафінансаваў Бела рускі Інстытут Навукі і Мастацтва.

Кніжка, хоць і напісаная фізыкам па адукацыі, а не гісторыкам, мела неблагія рэцэнзіі ў Беларусі. Для шмат каго ў Беларусі яна ўсё ж адкрывала terra incognita, гэта значыць, у першую чаргу — факт існаваньня самой Гімназіі, у другую — пяцігадовы пэрыяд „карантыну” пасьляваеннай беларускай эміграцыі ў лягерах для перамешчаных асобаў (displaced persons) у Заходняй Нямеччыне, а ў трэцюю — прапанавала адзін зь першых аглядаў палітычнага канфлікту і падзелу беларускай эміграцыі па лініі БНР-БЦР. І хоць з часу публікацыі маёй кніжкі як БІНіМ у Нью-Ёрку (асабліва калі там стаў працаваць Лявон Юрэвіч), так і дасьледнікі ў самой Беларусі выдалі шмат больш прафэсійных і глыбей аргумэнтаваных гістарычных досьледаў пра беларускую палітычную эміграцыю пасьляваеннай хвалі, „Беларуская Гімназія імя Янкі Купалы ў Заходняй Нямеччыне 1945–1950” надалей застаецца абавязковым чытаньнем і своеасаблівай reference work для кожнага, хто гэтай тэмай пачынае займацца.

Пад канец 1993 году, калі я пакінуў „Ніву” і пайшоў працаваць перакладчыкам у амэрыканскую амбасаду ў Варшаве, каб неяк стаць самастойна на ногі ў фінансавых адносінах, я ўсё яшчэ ня ведаў, у якое рэчышча накіраваць сваё „пазафінансавае” жыцьцё. А мне ўжо было 35 гадоў, то бок, я быў nel mezzo del cammin di nostra vita. Адна з ідэяў, якая ў той час брадзіла ў маёй галаве, была зьвязаная з працягам таго, што я рабіў у Нью-Ёрку. У Беластоку, у філіяле Варшаўскага ўнівэрсытэту, які пасьля падзеньня камунізму пераўтварыўся ў самастойны ўнівэрсытэт, сталі арганізоўваць нешта беларускае, у што ангажаваліся мае калегі, гісторыкі Яўген Мірановіч і Алег Латышонак. Больш гісторыкаў ім не было трэба, але нехта такі як я, зь літаратурнымі ўхваткамі, прыдаўся б ім у той беластоцкай катэдры ў будучыні. Карацей, ідэя была ў тым, каб я запісаўся на завочнае аддзяленьне паліталягічнага факультэту Гданьскага ўнівэрсытэту (доктар Гелена Глагоўская, якая там і дасюль працуе, абяцала паспрыяць у гэтым), паздаваў усе патрэбныя экзамэны і напісаў доктарскую дысэртацыю, узяўшы за аснову свой досьлед пасьляваеннай беларускай эміграцыі. А потым, з дактаратам у кішэні, каб я прыйшоў працаваць у катэдру беларускай культуры ў Беласток, дзе мог бы закончыць сваю трансфармацыю зь фізыка ў гуманітарыя, заняўшыся беларускай і сусьветнай літаратурай дзеля акадэмічных патрэбаў.

Жыцьцё падкарэктавала гэтыя пляны. Я, безумоўна, пастанавіў стаць гуманітарыем, але абмінаючы ўнівэрсытэцкія парогі.

 

Jamaica Avenue

 

На лётнішчы Дж. Ф. Кэнэдзі ў Нью-Ёрку, куды ў сярэдзіне кастрычніка 1991 году я прыляцеў з Варшавы, зь перасадкай у Лёндане, мяне сустрэлі Ала Орса-Рамана і Міраслаў Пякарскі, знаёмы беларус зь Ляўкова на Беласточчыне, якому некалькі гадоў раней у Беластоку я дапамагаў здаць экзамэн па ангельскай мове, каб ён мог атрымаць дыплём інжынера Беластоцкай палітэхнікі. Мірак перад Нью-Ёркам ужо пабываў у Лёндане, зарабляючы грошы на шлюб з Барбарай Пякарскай, таксама нашай знаёмай і, як ён, ахвярнай актывісткай Беларускага аб’яднаньня студэнтаў, зь якой ён арганізаваў першае „Басовішча” ў 1990. З Алай я быў знаёмы з 1989 году, калі яна выступала ў Беластоку з танцавальнай групай „Васілёк”на нейкім беларускім фэсьце.

Ала і Мірак завезьлі мяне на месца майго раскватараваньня ў Нью-Ёрку — у дом Алы пры вулачцы Dexter Court у той частцы Куінсу, якая завецца Woodhaven. Як я ўжо згадваў, гэты дом набыў бацька Алы, доктар Аляксандар Орса, калі ўжо зарабіў крыху граша ў Амэрыцы. Ала жыла ў іншым месцы, у рэспэктабельнай ваколіцы вілаў на Лонг-Айлендзе (Long Island), але пакінула сабе і гэты сямейны дом. Першы паверх наймала маладая сям’я эмігрантаў з праваслаўнай Беласточчыны, на другім жыла нейкая самотная полька, якую за ўвесь свой паўгадовы побыт у Нью-Ёрку я пабачыў усяго раз ці два, а ў сутарэньні (basement) кватараваліся мы зь Міркам.

Мірак, у якога былі залатыя рукі да майстраваньня, за час свайго пражываньня пры Dexter Court (палову гэтага часу ён правёў разам з сваёй нарачонай Барбарай, якая зьехала ў Польшчу шыкавацца да вясельля) абсталяваў у сутарэньні прыстойны душ і ашаляваў усё памяшканьне нейкай адмысловай амэрыканскай шалёўкай. Там былі таксама газавая печка, лядоўня, радыё і тэлефон. А некалькі дзён пасьля майго прыезду Мірак прывалок у сутарэньне стары тэлевізар, які нехта на нашай вулачцы вынес на тратуар і паставіў побач зь мяшкамі са сьмецьцем. Тэлевізар, калі мы гахнулі па ім некалкі разоў кулакамі, завуркатаў, засьвяціў сваімі лямпачкамі і стаў прымаць ажно ці ня пяць агульнадаступных тэлевізійных каналаў. Гэты тэлевізар, пры адсутнасьці Інтэрнэту, пра які тады людзі яшчэ мала што ўцямнае чулі, даваў мне сякітакі кантакт з гэтак званым шырэйшым сьветам, які ў амэрыканскай тэлевізіі на самой Амэрыцы і замыкаўся.

Мы павячэралі ў сутарэньні разам з Алай, якая збольшага распавяла мне, з кім яна падамаўляла мяне на спатканьні ў Нью-Ёрку бліжэйшым часам. А калі яна паехала дадому, мы зь Міркам скончылі бутэльку віскі, якую былі распачалі пры Але, і адчынілі другую. Недзе пры палове другой, ап’янелы ня толькі ад алькаголю, але і ад амэрыканскага паветра, ды змораны шасьцігадзінным jet lag’ам, я гладка адключыўся і паваліўся на ложак, не пасьпеўшы праверыць дабрадзейства сьвежа абсталяванага Міркам душу. Нараніцу я прачнуўся ад адчуваньня нейкай пякельнай мулкасьці ў сьпіне. Аказалася, падаючы на ложак, я ўсёткі пасьпеў змахнуць рукою зь нейкага століка пад сябе набор пляшачак з амэрыканскімі перцамі ды іншымі пернасьцямі, на якіх і заснуў. Дзьве з пляшачак асабліва мулка ўеліся ў маю сьпіну, і я адчуваў той першы thanksgiving dinner на амэрыканскім кантынэнце яшчэ месяцы два пасьля прыезду.

Галоўнай вуліцай, вакол якой канцэнтравалася бізнэсова-публічнае жыцьцё Woodhaven community, была Jamaica Avenue. Я жыў на канцы вулачкі Dexter Court, мэтраў за дзьвесьце ад Jamaica Avenue. Насупраць Dexter Court, па другі бок Jamaica Avenue, была кітайская забягалаўка, дзе прадавалі кітайскія супы ды кураціну з рысам на вынас. Калі не хацелася нічога варыць самому, можна было заглянуць туды і прынесьці кучу стандартнага кітайскага ежыва на ўвесь дзень за невялікую цану. Блізка рогу Dexter Court і Jamaica Avenue была цалкам прыстойная крама, якую ў Амэрыцы называюць grocery store — у асноўным харчовыя прадукты, агародніна і садавіна ды патрэбная на штодзень санітарыя. Крыху далей ад grocery store уздоўж па Jamaica Avenue былі крама з агароднінай і садавінай, крама з рыбай i sea fruits, аптэка тыпу drugstore, яшчэ адна крама тыпу grocery, якая ўжо нагадвала малы supermarket, ды пошта. Недзе паміж імі былі дзьве крамы зь віном і гарэлкай. І была адна крама, якая называлася „Lithuanian Kielbasa”. Гэта было месца зь нейкім незразумелым асартымэнтам мясна-кілбасных прадуктаў, разьлічаных, відаць, на пакупнікоў-эмігрантаў зь Сярэдняй і Ўсходняй Эўропы, якім не падыходзілі да смаку стэрыльныя амэрыканскія бэйкан і сосіджыз. Уласьнікам гэтай крамы быў чалавек няяснага ўсходне ці сярэдне-эўрапейскага паходжаньня, які ўмеў гаварыць на дзівотным ангельска-славянска-кілбасным эспэранта. Сьмярдзела ў гэтай краме магутна, як у мясных крамах на Беласточчыне ў эпоху зусім ужо пратухлага сацыялізму. Гэта, відаць, і прыцягвала некаторых пакупнікоў, якія тужылі па дарагіх сэрцу і ноздрам пахах і смуродах сваіх родных мясьцінаў. Я заходзіў у тую краму раз на месяц, каб купіць вялізную буханку чорнага жытняга хлеба. У ніякім іншым месцы на Jamaica Avenue чорнага хлеба не было.

Мірак, які ўжо быў пааціраўся на Захадзе, як у Лёндане, так і Нью-Ёрку, стаў маім cicerone ў асноўных пытаньнях практычнага эмігранцкага жыцьця. Дзякуючы яму адчуваньне зашморгнутага натуга вузла недзе на дне страўніка, якое зьявілася ў мяне адразу пасьля прыезду ў Нью-Ёрк, пачало спакваля слабець. Ён мне паказаў усе крамы на Jamaica Avenue, якія патрэбныя для жыцьця ў Амэрыцы, і перадаў няхітрую эмігранцкую мудрасьць, сэнс якой быў у тым, каб сьняданкі і вячэры рабіць нам разам, бо так таньней абыдзецца. Калі нехта з нас рабіў закупы, дык прыносіў свой рахунак дахаты, падпісваў яго і ўкідаў у адмысловы слоік. Пад канец тыдня мы выцягвалі тыя рахункі, падлічвалі выдаткі і выраўноўвалі балянс нашых фінансавых накладаў.

Тыдні тры пасьля майго прыезду мы зь Міркам у адзін суботні вечар выбраліся ў bar hopping уздоўж Jamaica Avenue. Bar hopping — гэта калі вам не хапае напіцца ў адным бары, і вы з кампаніяй наведваеце шэраг бараў за адзін вечар ды напіваецеся паэтапна (іншыя ангельскія назвы гэтага даволі распаўсюджанага і цікавага рытуалу: pub crawl, bar tour). Пры нагодзе я дазнаўся, што ў амэрыканскіх барах трэба плаціць кожны раз за замоўленае піва або віскі, а нельга расплаціцца аднаразова, на заканчэньне выпіўкі, як пасьля абеду з выпіўкай у рэстаране. Таму наведнікі бараў кладуць перад сабою на стойцы банкнот сувымерны з сваім выпівацкім намерам, а бармэн вылічвае зь яго заплату пасьля кожнага напоўненага куфля ці кілішка. Вам застаецца толькі ківаць на бармэна, каб ён пра вашу пасудзіну не забываў, але наогул і гэтага ня трэба, бо ён не забывае.

Вось такія карысныя дробязі з рытуалаў і звычаяў амэрыканскай штодзённасьці я засвойваў ад Мірка. Каб быць такім, як і іншыя. Каб як мага хутчэй растварыцца ў амэрыканскім краявідзе. Але гэта наогул не ўдавалася. Вас вылічвалі як чужынца адразу, яшчэ да таго, як вы адазваліся і ўсе маглі пачуць ваш акцэнт. Па вашых антрапалягічных рысах, па вашай вопратцы, па тым як вы ставілі крокі ці махалі рукою. Jamaica Avenue — гэта была мяшанка расаў і нацыянальнасьцяў, з пэўнай перавагай лацінаамэрыканцаў з карыбскага басэйну. Было таксама крыху мурынаў і кітайцаў, а большасьць белых паходзіла з Усходняй і Сярэдняй Эўропы. Woodhaven у 1991 годзе ўжо даўно ня быў прэстыжнай ваколіцай. Там жыло прыежджае бядняцтва, якое толькі пачынала свой эканамічны шлях у American dream, або старыя эўрапейскія эмігранты пасьляваеннай хвалі, якія пасяліліся, калі раён лічыўся поўнасьцю рэспэктабэльным для белай middle class, а калі ўжо перастаў такім лічыцца, ім не хапіла грошай або энэргіі, каб перабрацца ў іншае месца.

Прыгадваецца, як аднойчы мы зь Міркам зайшлі ў адну зь дзьвюх вінна-гарэлачных крамаў на нашай вуліцы і паўголасам па-беларуску перамаўляліся, што нам найлепш узяць на вячэру, на якой спадзяваліся адведзінаў нашага земляка зь Беласточчыны. „О, я таксама гавару па-польску!” — усклікнуў да нас на кантонскім варыянце пальшчызны ўласьнік крамы, кіта ец. „Калі ты таксама гаворыш па-польску, дык мы былі ў цябе апошні раз!” — выпаліў яму Мірак па-беларуску. „Мы прыйдзем тады, калі ты навучысься па-беларуску!” І мы выйшлі, бразнуўшы дзьвярыма. І пайшлі да ягонага канкурэнта 100 мэтраў далей, якому ня рупіла разгадваць моўныя ідыясынкразіі кліентаў.

 

Выбары 1991

 

Усе ведаюць, што часткова дэмакратычныя парлямэнцкія выбары ў Польшчы, ад якіх пачалося падзеньне гэтак званага сацыялістычнага лягеру, адбыліся ў чэрвені 1989 году. Аднак толькі адзінкі ўжо помняць, што першыя цалкавіта дэмакратычныя парлямэнцкія выбары ў Польшчы пасьля ІІ сусьветнай вайны адбыліся 27 кастрычніка 1991 году.

Я прыляцеў у Нью-Ёрк 15 ці 16 кастрычіка (без нататніка сёньня мне цяжка вызначыць дакладную дату). Мая галава ўсё яшчэ была поўная эпізодаў з нашай выбарчай кампаніі на Беласточчыне, пра якую я распавядаў Мірку кожны вечар, калі ён вяртаўся з працы (ён працаваў нелегальна ў нейкай невялічкай будаўлянай фірме на Мангэтане).

Тыя выбары мелі гістарычнае значэньне і для польскіх беларусаў — нам удалося сабраць на Беласточчыне больш за 20 тысяч подпісаў у падтрымку сьпісу кандыдатаў Беларускага выбарчага камітэту (БВК), што, паводле выбарчага закону, давала меншаснаму камітэту права рэгістраваць сваіх кандыдатаў у іншых акругах у Польшчы безь зьбіраньня подпісаў у іх падтрымку. Акрамя Беластоку, БВК зарэгістраваў свае выбарчыя сьпісы ў Любліне, Гданьску, Кашаліне, Уроцлаве і Варшаве — каб даць шанец прагаласаваць за сваіх і беларусам, якія або выехалі туды зь Беласточчыны, або рэпатрыявалі з БССР як палякі пасьля ІІ сусьветнай вайны, але не забыліся пра свае родныя карані. Ніхто не разьлічваў на нейкую рэальную падтрымку БВК у акругах па-за Беласточчынай, але сам прапагандысцкі эфэкт ад гэтага ходу быў магутны. Каб яшчэ больш узмоцніць гэты эфэкт, БВК увайшоў у палітычны альянс з выбарчым камітэтам нямецкай меншасьці ды на нацыянальным узроўні „злучыў” свой выбарчы сьпіс зь нямецкім. Паводле выбарчага закону такое „злучэньне” дазваляла камітэтам, калі б яны супольна ўзялі ня менш за 5 адсоткаў галасоў у нацыянальным маштабе, узяць удзел у падзеле мандатаў з гэтак званага агульнадзяржаўнага пулу (тады 391 дэпутатаў выбіралі ў акругах, а 69 дэпутацкіх мандатаў было адведзена якраз у гэты агульнядзяржаўны пул). Канешне, шанцы беларусаў і немцаў атрымаць 5 адсоткаў галасоў у Польшчы былі меншыя, чым нуль, але зноў жа прапагандысцкі выгук гэтага альянсу быў вельмі важны (маўляў, калі ў Польшчы падымаецца хваля шавінізму, вось беларусы і немцы падаюць адны адным рукі і кажуць „grüß Sie, сябры!”). Каб ужо прысароміць польскіх шавіністаў назусім, мы запрапанавалі габрэям, якія ніякага выбарчага камітэту не стваралі, што дамо іхнаму прадстаўніку першае месца ў нашым выбарчым сьпісе ў Варшаве. Неафіцыйныя перамовы на гэты конт адбыліся, але габрэі неяк не наважыліся на такі крок. У Варшаве як кандыдатаў ад БВК зарэгістравалі варшаўскага мастака-жывапісца Міхала Печанко (сваяка Міхася Зуя з Аўстраліі, апошняга прэзыдэнта БЦР), Алега Латышонка і мяне. За кандыдатаў зарэгістраваных у Варшаве можна было галасаваць польскім грамадзянам за мяжою. Такім чынам, апынуўшыся ў Нью-Ёрку, я мог прагаласаваць ня толькі за сьпіс БВК, але і за сябе.

Адразу пасьля прыезду мне кінуўся ў вочы нумар польскамоўнай штодзённай газэты „Nowy Dziennik”, якая выходзіла ў Нью-Ёрку і якую можна было купіць і на Jamaica Avenue. Тады ў маёй галаве зарадзілася думка даць выбарчую рэкляму кандыдатам БВК у гэтай газэце перад днём галасаваньня. Я сфармуляваў тэкст на мяжы жартаўлівага хуліганства, у якім заклікаў галасаваць за беларусаў ня толькі польскіх грамадзянаў беларускага паходжаньня, якія апынуліся ў ЗША, але і чысьцюсенькіх палякаў, якім, маўляў, абрыдла міжсобная грызьня польскіх партый, а яны хацелі б прагаласаваць за нейкую канструктыўную сілу. Мірак занёс гэты тэкст у рэдакцыю газэты на Мангэтане і аплаціў рэкляму. Па дарозе з рэдакцыі ён сустрэў доктара Вітаўта Кіпеля, якому наша палітычная рэкляма спадабалася настолькі, што ён паабяцаў аплаціць яе са сваёй кішэні. І вярнуў нам $240, якія мы ўбухалі ў тую аб’яву.

Перад днём выбараў мы зь Міркам абзванілі ўсіх беластоцкіх у Нью-Ёрку і ваколіцы, просячы іх прыйсьці на галасаваньне, а самі ўзялі з сабою адну нашую зямлячку, Гандзю зь Бельску, якая жыла недзе сярод савецкіх габрэяў у паўднёвым Брукліне, і паехалі галасаваць у польскае консульства на Мангэтане. Але Мірку раптам стрэльнула ідэя, што шанцы БВК пабольшаюць, калі мы прагаласуем двойчы, і па дарозе ў Мангэтан мы яшчэ заехалі ў Грынпойнт (Greenpoint), „польскі квартал” Нью-Ёрку. Там таксама быў выбарчы ўчастак. Мы з Гандзяй пасьля працяглых хістаньняў усё-ткі не наважыліся парушыць выбарчы закон, але Мірак беспраблемна прагаласаваў на Грынпойнце, а потым яшчэ ў консульстве на Мангэтане. „Ці ведаеце, як галасаваць, каб ваш голас быў сапраўдны?” — запытаў мяне чалавек з выбарчай камісіі ў польскім консульстве, выдаючы бюлетэнь. „Я намерыўся паставіць крыжык каля свайго прозьвішча на бюлетэні, бо я там значуся кандыдатам” — адказаў я. „Так для вас будзе найкарысьней” — запэўніў мяне той дзядзька.

Выбары 1991 году БВК з трэскам прайграў. На Беласточчыне за яго прагаласавалі ўсяго 4,5 тысячы чалавек. Утрая больш галасоў на Беласточчыне атрымаў Выбарчы камітэт праваслаўных, лідэр якога, Яўген Чыквін, атрымаў дэпутацкі мандат. Але беластоцкія беларусы наогул свае галасы аддалі посткамуністам, якія ў міжчасе перафарбаваліся ў сацыяльных дэмакратаў. Калі глянуць на ўсю сытуацыю без ілюзій, дык беларуская палітыка на Беласточчыне якраз і закончылася выбарамі 1991 году. Дзеячы беларускага руху яшчэ раз ці два спрабавалі бавіцца ў палітыку пры нагодзе чарговых выбарчых кампаній, уваходзячы ў альянсы з польскімі цэнтрысцкімі і левацэнтрысцка сіламі на рэгіянальным узроўні, але гэта ўжо была пустая трата часу.

Вынік БВК на выбарах 1991 году моцна мяне апанурыў. Але я разумеў, што значна цяжэй было маім сябрам і таварышам па зброі ў Беластоку, якім давялося перажываць горыч гэтай паразы на вачах як электарату, так і палітычных апанэнтаў. У гэтым сэнсе лёс са мною абыйшоўся даволі ласкава. Я мог спакойна пагрузіцца ў сваю працу над кніжкай, далёка ад польскага тэлебачаньня і беластоцкіх газэтаў. А ім жа там трэба было разьбіраць палёты.

 

Ала

 

У кніжцы пра Гіміназію ёсьць частка, прысьвечаная біяграфічным даведкам пра былых вучняў і настаўнікаў. Памойму, там толькі ў адносінах да Алы Орсы-Рамана не пазначана дата нараджэньня. Да жывых на той час вучняў і настаўнікаў Гімназіі я наогул пасылаў просьбу, каб яны самі сфармулявалі зьмест таго, што яны хацелі падаць у сваіх біяграфічных даведках у кніжцы. Сабе я пакідаў ролю стыльрэдактара. Дык вось, ад спа дарыні Орсы-Рамана я атрымаў біяграфічнае рэзюмэ, у якім дата нараджэньня адсутнічала. Я зразумеў, што гэта была дробязь, якая ня мела прынцыповага значэньня для майго досьледу, а таму і не парупіўся яе высьвятляць. У рэшце рэшт, кніжку пісаў не гісторык, а журналіст...

Пра Алу ОрсуРамана ў 1991 годзе, як, дарэчы, у 1996 і 2007 гадах, калі мы зь ёю бачыліся ў Нью-Ёрку зноў, цяжка было сказаць, колькі ёй насамрэч гадоў. Яе сыны, Коля і Павал, з выгляду былі ўсяго на некалькі гадоў маладзейшыя за мяне — значыць, яна, хутчэй за ўсё, была з пакаленьня маёй мамы, якая нарадзілася ў 1932 годзе. Але Ала ніяк не выглядала на такія гады, і ня толькі таму, што яна не капала бульбы і не сушыла сена ў Ляхах на Беласточчыне, як мая мама, а зарабляла на жыцьцё як прафэсар хіміі ў Нью-Ёркскім гарадзкім унівэрсытэце. У Алы быў настолькі магутны запас жыцьцёвай энэргіі, што іншым асобам ён хапіў бы і на тры даволі насычаныя біяграфіі. Вось гэтая няўрымсьлівая энэргія і стварала вобраз Алы як вечна маладой і жыцьцярадаснай асобы. Мне зусім натуральна было зьвяртацца да Алы „на ты”, чаго яна запатрабавала адразу зь першага дня майго побыту ў Нью-Ёрку. Мабыць, яшчэ толькі да Раісы Станкевіч я зьвяртаўся ў Амэрыцы „на ты”, тымчасам як да ўсіх іншых эмігрантаў з пакаленьняў, якія помнілі Беларусь як рэальную краіну, я гаварыў „на вы”. Ну а самыя блізкія знаёмыя і сябры прафэсар Алы час ад часу на зывалі яе Алюнцяй.

У Нью-Ёрку я атрымаў у падарунку ад Алы першы свой кампутар. Яна якраз купіла сабе новы, а свой стары аддала мне, каб я меў на чым пісаць кніжку. Кампутар, паводле сёньняшніх мерак, быў абсалютна старасьвецкі — калі не памыляюся, ёмістасьць цьвёрдага дыску ў ім была ўсяго 40 MB. Але мне ён саслужыў вельмі добрую службу — я на тым кампутары напісаў ня толькі кніжку пра Гімназію, але і перапісаў з машынапісу пераклад першай паловы „Ўліса” Дж. Джойса, які выйшаў у Беластоку годам раней, чым мой досьлед пра Гімназію. А потым, калі я ўжо назьбіраў грошай на нейкую навейшую вэрсію PC, у якой цьвёрды дыск меў ёмістасьць 100 MB, гэты амэрыканскі экспанат я аддаў за сымбалічную суму Алегу Латышонку, які карыстаўся ім яшчэ некалькі гадоў.

У Нью-Ёрку я яшчэ атрымаў іголкавы прынтэр ад спадара Алекса Сільвановіча з Саўт-Рывэру, які быў некім накшталт кампутарнага гуру сярод беларусаў Амэрыкі. Пасьля двух ці трох начных тэлефанаваньняў па кансультацыю да беластоцкага беларуса Алеся Палескага, які тады жыў у Таронта, мне ўдалося падладзіць гэты прынтэр для працы з кампутарам ад Алы і раздрукаваць свой першы ў жыцьці кампутарны тэкст. У вельмі істотным сэнсе ў 1991 годзе ў Нью-Ёрку я нарэшце абедзьвюма нагамі ўступіў у ХХ стагодзьдзе.

Ала прывезла мне з свайго ўнівэрсытэту розныя канцылярскія і пісьмовыя прылады, гэткім чынам забясьпечыўшы мяне ўсёй матэрыяльнай парафэрналіяй, якая патрэбная для працы журналіста з амбіцыяй дасьледніка. Частку гэтых дабротаў я ня выкарыстаў і прывёз сваім хлопцам у Беласток, а яны распарадзіліся імі ўсяго за лічаныя дні. Ігару было сем гадоў і ён хадзіў у першую клясу, а Паўлу — тры, але ён ужо таксама актыўна зашмароўваў кучу паперы, а потым шкуматаў яе на дробныя шматкі. З таго часу застаўся мне на памятку адно амэрыканскі сшытак з занатоўкамі, якія я рабіў у Нью-Ёркскай публічнай бібліятэцы, дзе я прачытаў-перагарнуў зь дзясятак кніжак пра пасьляваенны пэрыяд „перасяленьня народаў” з Усходняй Эўропы на Захад. У практычным сэнсе, што тычыцца фактаў і лічбаў, найбольш карысьці для досьледу пра Гімназію дало мне чытаньне трохтомнай гісторыі дзейнасьці ЮНРРА і аднатомнай гісторыі дзейнасьці ІРО — гэтыя дзьве міжнародныя арганізацыі займаліся якраз вырашэньнем праблемы „перамешчаных асобаў” пасьля Другой сусьветнай вайны пад эгідай Арганізацыі Аб’яднаных Нацый„UNRRA, The History of the United Nations Relief and Rehabilitation Administration”, Prepared by a special staff under the direction of George Woodbridge, chief historian of UNRRA, In three volumes, Columbia University Press, New York, 1950; Louise W. Holborn, „The International Refugee Organization, A Specialized Agency of the United Nations, Its History and Work, 19461952”, Oxford University Press, LondonNew YorkToronto, 1956.. Дзьве іншыя прачытаныя ў Нью-Ёрку кніжкі, — менш фармальнага характару, чым папярэднія, — дазволілі мне лепей адчуць атмасфэру таго пасьляваеннага перасяленьня беларусаў, на якое панурым ценем клалася пагроза прымусовага вывазу („рэпатрыяцыі”) у Савецкі СаюзMarvin Klemme, „The Inside Story of UNRRA, An Experience in Internationalism, A First Hand Report on the Displaced People of Europe”, Lifetime Editions, New York, 1949; Nicholas Bethel, „The Last Secret, The Delivery to Stalin of over Two Million Russians by Britain and the United States”, Basic Books Publishers, New York, 1974..

Дык вось, недзе пад канец лістапада 1991 году я збольшага наладзіў рытм свайго надзённага жыцьця ў Нью-Ёрку, якое складалася зь дзён, калі я езьдзіў на Мангэтан і, пасьля некалькіх гадзін, праведзеных у засяроджанай атмасфэры чытальнай залі, яшчэ некалькі гадзін валачыўся па горадзе, запыняючыся надаўжэй у кніжных крамах, ды дзён і вечароў, калі я сядзеў у сваім сутарэньні ў Куінсе і пісаў пра Гімназію, лістуючы і перамаўляючыся па тэлефоне з героямі сваёй кніжкі. Адчуваньне было такое, што я паволі пачынаю знаходзіць сваё месца ў жыцьці. Мне было ўжо 33 гады, але я ўсё яшчэ быў nobody — от, правінцыял зь нейкімі неакрэсьленымі амбіцыямі, але безь ніякай істотнай публікацыі (саматужнае выданьне беларускага перакладу дзевяці эпізодаў „Уліса” ў колькасьці 10 амаль нечытэльных асобнікаў у Беластоку ў 1988 годзе цяжка назваць публікацыяй). Праца над кніжкай пра Гімназію ўпершыню дала мне адчуваньне, што нешта з задуманага мною ў жыцьці можа закончыцца нейкім станоўчым і значным з грамадзкага гледзішча фіналам.

А пра тое, як „загаспадарыць” мае амэрыканскія суботы і нядзелі, клапацілася перш за ўсё Ала. Калі б гэтае пытаньне было пакінутае выключна майму вырашэньню , я, пэўна, вырушаў бы ў суботы ў bar hopping уздоўж Jamaica Avenue, а ў нядзелі напіваўся б у адным месцы, то бок, пры стале з кампутарам і нататкамі з New York Public Library. Але Ала чуйна дбала, каб я, аўтар кніжкі і пра яе сям’ю, ні маральна, ні культурна не апускаўся ніжэй пэўнага мінімальнага ўзроўню. А таму ў некаторыя нядзелі яна прыяжджала сваёй машынай на Dexter Court і забірала мяне на багаслужбу ў Царкву Жыровіцкай Божай Маці ў Гайленд-Парку, штат Нью-Джэрзі. Служыў там у той час бацюшка Васіль зь вёскі Трашчаткі (Tryščutkí) ці, можа, Мякішы (Mjákišy), якія знаходзяцца ўсяго кілямэтраў шэсьць-восем ад маіх Ляхоў, калі ісьці напрасткі. У беспрасьветныя часы двухполюснага сьвету Беласточчына была паратункам для беларускай дыяспары ў Амэрыцы, што тычыцца забесьпячэньня гэтай апошняй сьвятарамі. Не ва ўсіх такіх беластоцкіх сьвятароў беларускі дух быў настолькі моцны, каб задаволіць усіх зацікаўленых амэрыканскіх беларусаў, але ўсё іншае было большменш у парадку — бацюшкі паходзілі з кананічнай, прызнанай усімі праваслаўнымі Царквы, а калі расава яны і не былі стопрацэнтнымі арыйцамі-беларусамі, дык напэўна не былі ні палякамі, ні расейцамі. А беларускую літаратурную мову нашы падляшукі, калі раней не вывучылі яе ў школе на Беласточчыне, мігам набывалі ў Амэрыцы. Ну бо безь яе яны не атрымалі б прыходу. (Вось вам і ўвесь нескладаны мэханізм беларусізацыі царкоўнага жыцьця.)

Дарога з Куінсу ў Гайленд-Парк займала бітую гадзіну. Пра што дакладна мы з Алай гаварылі падчас такіх паездак у царкву — узгадаць ужо немагчыма, але адна з тэмаў мне запомнілася. Ала мяне — „праваслаўнага артадокса” зь Беласточчыны — цьвяліла пытаньнямі наконт значэньня і сэнсу розных рэчаў у літургіі і цешылася, як малая дзяўчынка, калі я адказваў, што ня ведаю, або стараўся нешта прыдумляць на хуткую руку і нёс усялякую лухту, строячы зь сябе царкоўнага адмыслоўца. Старэйшы сын Алы, Коля, якраз зьбіраўся жаніцца з амэрыканкай італьянскага паходжаньня, і Ала мне распавядала, як нейкі padre з парафіі яе будучай нявесткі прасьвятляў маладую пару ў некаторых пытаньнях шлюбнага жыцьця ў прыватнасьці і каталіцкай веры ў агульнасьці. — Разумееш, коцік, у католікаў на ўсё ёсьць рацыянальнае тлумачэньне. Чаму ж нашы бацюшкі не прасьвятляюць свой народ, а пакідаюць яго ў цемры? — пыталася мяне з жалезнай лёгікай прафэсар хіміі амэрыканскага ўнівэрсытэту, ужываючы сваё ўлюбёнае слоўца „коцік”, якое суразмоўцу наогул не абяцала нічога прыемнага. — Вось ты ходзіш у царкву, а ці ведаеш, дзеля чаго? Ты ж нават ня ведаеш, дзеля чаго служыцца ўся тая літургія, — бязьлітасна сарамаціла мяне Ала. І я ў такіх гутарках чамусьці адчуваў сябе глыбока вінаватым за ўвесь прасьцяг цемры, якую вякамі распасьцірала над сваімі вернікамі Праваслаўная Царква. — Калі б пра ўсё тое, на чым стаіць Царква, мог мне растлу мачыць нейкі padre за дзьветры гадзінныя сустрэчы, на які хрэн мне была б патрэбная вера? Мне на ўсё жыцьцё хапіў бы сэртыфікат з такога царкоўнага курсу, — адбіваў такую езуіцкую рацыяналізацыю я. — Дык чаго ты ходзіш у царкву — каб увесь час нічога ня ведаць? — даціскала мяне Ала. — Я хаджу, бо мне падабаецца пах воску, калі паляцца сьвечкі, — аргумэнтаваў я. — Гэта значна разумнейшая прычына, чым, напрыклад, чаму ходзіш у царкву ты. — А я, патвойму, чаму хаджу ў царкву? — пыталася мая амэрыканская апякунка. — Ты ходзіш у царкву „крывічоў”, каб насыпаць солі на хвост „зарубежнікам”Палітычна карэктнае і навукова аб’ектыўнае вытлумачэньне падзелу на „крывічоў” і „зарубежнікаў” глядзіце ў кніжцы „Беларуская Гімназія імя Янкі Купалы ў Заходняй Нямеччыне 1945–1950”; разьдзел ІІІ і далейшыя.. Калі б не было падзелу на „крывічоў” і „зарубежнікаў”, дык і ніякая царква беларусам у Амэрыцы не спатрэбілася б, бо ў ёй проста не было б ні каліва толку, — адстрэльваўся я. І мы выбухалі сьмехам на заканчэньне нашай духоўнай дыскусіі.

Ала дбала таксама пра тое, каб я, будучы ў Нью-Ёрку, акрамя амэрыканскага віскі Kentucky Jack глынуў яшчэ хоць трохі культуры, не абавязкова амэрыканскай. А таму мы з Алай (магчыма, яшчэ нехта, алё сёньня ўжо ня ўспомню, хто), схадзілі паглядзець фільм „Иди и смотри” Элема Клімава на аснове „Хатынскай аповесьці” Алеся Адамовіча. Мы паглядзелі фільм у амаль пустой залі нейкага „альтэрнатыўнага кінатэатра” на Мангэтане (у амэрыканскім пракаце, як правіла, не ідуць ніякія фільмы акрамя амэрыканскіх). Фільм Клімава, зразумела, зрабіў на нас моцнае ўражаньне сваімі жорсткімі сцэнамі, але адначасова і зьбянтэжыў сваім зборным вобразам беларусаў як нейкіх недавараных прыдуркаў (у кожным разе, пару галоўных герояў, Флёру і Глашу, адэкватнымі ніяк не назавеш).

Мы таксама схадзілі большай кампаніяй (Ала, я, Мірак, Гандзя і, мабыць, Раіса Станкевіч) на мюзыкл „Phantom of the Opera” Эндру ЛойдЎэбэра, які ішоў ужо немаведама каторы сэзон пры бітком набітых залях на Бродвэі. Мне гэтая апэрэта спадабалася так сабе, але Гандзя была ў сёмым небе. Мы зь Міркам гэтае захапленьне заўважылі і на дзень нараджэньня Гандзі, які вялікай кампаніяй адзначалі ў доме Раісы Станкевіч праз тыдзень ці два пасьля спэктаклю, купілі нашай зямлячцы кампакт-дыск з highlights з гэтага мюзыклу.

Але самай амбітнай задумай Алы было звадзіць мяне на опэру Джузэпэ Вэрдзі „Рыгалета”, якую тады ставілі ў Мэтраполітан Опэра. З намі зноў выбраліся Мірак і Гандзя. Нам дасталіся месцы недзе ў перадапошнім радзе крэслаў на нейкім халерна стромкім і доўгім бальконе, адкуль сцэна выглядала даволі мініяцюрнай. Але акустыка там была выдатная, так што нічога. Адно што недзе ў сярэдзіне другога акту я задрамаў і захроп на ўвесь балькон, падняўшы хвалю агульнай весялосьці і абурэньня сярод тамтэйшых аматараў опэры. Ала і Мірак стрывалі гэты інцыдэнт даволі мужна, але Гандзя ледзь не згарэла ад сораму. За мяне, вядома ж. Ну што ж, дзяўчыне было ўсяго дваццаць зь нечым гадоў. Безумоўна, калі я тут скажу, што я заснуў на той опэры толькі таму, што ня спаў папярэдняй ночы, бо якраз злавіў натхненьне і апантана пісаў кніжку ажно да раньня, а потым увесь дзень правёў за працай у бібліятэцы, дык ніхто мне не паверыць. Як і ў тое, што я зьяўляюся жарсным аматарам опэры і што ў мяне ёсьць салідная калекцыя кампакт-дыскаў з больш чым сотняй розных опэраў, уключна з „Рыгалета”, дзе галоўныя партыі сьпяваюць Лючана Павароці і Джоўн Садэрлэнд. Ну, няхай...

Калі Ельцын з Краўчуком і Шушкевічам у Віскулях распусьцілі Савецкі Саюз, у амэрыканскай тэлевізіі загаварылі і пра Беларусь. Канешне, амэрыканцы гаварылі „бэлараша”, а таму Ала мабілізавала ўсіх нью-ёркскіх беларусаў, каб яны званілі ва ўсе магчымыя каналы і вучылі амэрыканцаў, што трэба казаць „бэларус”. Помню, што і я пакінуў на аўтаадказьніку чатырох каналаў, якія прыймаў тэлевізар у нашым сутарэньні, кароткае павучэньне наконт розніцы паміж Byelorussia i Belarus. Ня ведаю, ці навучылі мы амэрыканскіх дыктараў правільна вымаўляць назву Беларусі, бо пасьля віскулёўскай дэклярацыі Беларусь зноў бясьсьледна прапала з амэрыканскага радыё і тэлеэтэру.

Ды Беларусь усё ж пачала жыць нейкім больш інтэнсіўным жыцьцём у Нью-Ёрку. У сьнежні 1991 году, неўзабаве пасьля Віскулёў, тагачасны амбасадар Беларусі пры ААН Генадзь Бураўкін арганізаваў у нью-ёркскай кватэры ААН вечарыну, прысьвечаную 100-й гадавіне з дня нараджэньня Максіма Багдановіча. Даволі вялікая заля імя Дага Гамэршэльда, аднаго з колішніх генэральных сакратароў ААН, была набітая бітком. Прыехала куча беларусаў амаль з усіх значных асяродкаў беларускай дыяспары ў ЗША і Канадзе ды прыйшло шмат народу з розных прадстаўніцтваў пры ААН, каб паглядзець, што ўяўляе сабою геаграфічна-палітычная навінка ў сьвеце — незалежная Рэспубліка Беларусь. Рэфэрат пра значэньне Максіма Багдановіча для Беларусі быў напісаны настолькі квяціста-паэтычным стылем, што нават тыя, хто слухаў яго па-беларуску, былі зьбянтэжаныя і ня надта разумелі ўсе павароты думкі аўтара (ці не спадар Бураўкін напісаў яго ўласнаручна?). А ўсіх іншых бязьлітасна даканаў ня менш квяцісты пераклад рэфэрату на ангельскую мову, пры якім Шэксьпір мог падацца чытаньнем для малодшых клясаў. Але потым выступілі „Песьняры” з У. Мулявіным, і настрой ва ўсіх значна паправіўся. Старыя амэрыканскія беларусы былі глыбока ўзрушаныя, шмат у каго ў вачах блішчэлі сьлёзы. Пасьля амаль паўвеку збывалася тое, пра што яны столькі часу марылі на чужыне — не было Савецкага Саюзу, Беларусь была незалежнай дзяржавай, а ейныя афіцыйныя прадстаўнікі гаварылі на міжнародным форуме па-беларуску. Гэта быў, відаць, першы такі сьветлы момант для амэрыканскіх беларусаў у Нью-Ёрку пасьля Другой сусьветнай вайны.

Прыгадваецца ў сувязі з гэтым і party ў доме Раісы Станкевіч недзе блізка перад або неўзабаве пасьля адзначэньня Багдановічавых угодкаў у ААН. Былі мы зь Міркам, Гандзя зь нейкай сяброўкай з Польшчы, Ала з сынам Паўлам, Данчык з маці і харошанькай чарнявай сваячкай, якая прыехала да іх зь Вільні, ды, відаць, яшчэ некалькі асобаў, якія ўжо выпарыліся з маёй памяці. Гаварылі пра ўсё на сьвеце: БНФ, апошнія падзеі ў Менску, беларускую мову і літаратуру, разьвітаньні (Мірак неўзабаве вяртаўся на Беласточчыну, а Данчык зьбіраўся пераяжджаць у Мюнхэн на працу ў Радыё Свабода), прывітаньні (празь нейкі месяц у Амэрыку да Зоры і Вітаўта Кіпеляў меўся прыехаць Сяргей Шупа, ні то зь Менску, ні то зь Вільні). Я паспрачаўся са згаданай сваячкай Данчыка пра тое, каторы пісьменьнік лепшы, — Караткевіч ці Быкаў, — і давёў яе амаль да сьлёз, бязьлітасна і бессэнсоўна даказваючы, што Караткевіч — важны пісьменьнік толькі для беларусаў і толькі па-беларуску, а ў любым перакладзе ён будзе гучаць як графаман або яшчэ горай. Вось жа парупіла мне пабавіцца ў літаратуразнаўцу і крытыка, бляха... Калі выказацца тут у стылі Ўладзімера Арлова, дык пасьля гэтай спрэчкі зьнік для мяне і цень шанцу, каб дамовіцца з той чарнявай вілянчанкай на каву недзе ў раёне Little Italy на Мангэтане і паразмаўляць пра нешта іншае, знарок непатрыятычнае. Але акрамя гэтых непралітых сьлёз над Караткевічам усё іншае на той вечарыне было бясхмарнае. Пасьля амаль паўстагодзьдзя ізаляцыі наступала духоўнае яднаньне расьцярушаных па сьвеце беларусаў, і выгнаньніцкі лёс пасьляваеннай хвалі беларускай эміграцыі ў Амэрыцы набываў аптымістычнае завяршэньне. У вайне з са ветамі гісторыя прызнавала перамогу за эмігрантамі. Прынамсі, усе былі перакананыя ў гэтым напрыканцы 1991 году.

 

Ветраная воспа і іншыя немарасьці

 

Лістоў дахаты мне не хацелася пісаць, але, як помніцца, я ўсё ж напісаў два ці тры разы ў Беласток — жонцы па-беларуску, а старэйшаму сыну, які пайшоў у першую клясу, па-польску. Пісаць па-падляску я яшчэ тады не даўмеўся. Асноўным сродкам сувязі з „хатнім фронтам”, на якім камандавала Галіна, быў тэлефон, які я купіў у Мангэтане ў кітайскай краме з усялякім электронна-электрычным барахлом, а потым забраў з сабою ў Польшчу. Апарат некалькі гадоў служыў нам у Беластоку, а потым яшчэ некалькі гадоў маім цесьцю і цёшчы ў Бельску, калі і іх тэлефанізавалі. Званіць зь Нью-Ёрку ў Польшчу трэба было пасьля поўначы, бо тады тарыф быў найтаньнейшы. Найлепш было званіць у будны дзень, бо ў суботы і нядзелі у Польшчу званілі амаль усе палякі з ЗША, якія там нелегальна працавалі (а іхны тадышні лік ацэньвалі на паўмільёна), і лінія наогул увесь час была запханая (трэба было мець шмат цярплівасьці і шчасьця, каб прабіцца з тэлефанаваньнем у Польшчу). Я званіў недзе каля першай уначы, калі ў Беластоку было каля сёмай і Галіна якраз уставала, каб нарыхтаваць сьняданак хлопцам і выправіць старэйшага ў школу.

У Польшчы тады лютавала жахлівая беднасьць — ураду Тадэвуша Мазавецкага ўдалося неяк зацугляць інфляцыю, але заробкі людзей былі мізэрныя, а разам з новымі капіталістамі, якія з дня на дзень станавіліся багацеямі, зьявілася і армія беспрацоўных, у якіх надзённым стала пытаньне — як накарміць дзяцей? Расчараваньне новым, пасьлякамуністычным парадкам было амаль паўсюднае сярод старэйшых пакаленьняў, для якіх новая эканамічная рэчаіснасьць паставіла завялікія выклікі — яны ўжо не маглі перавучыцца, каб пачаць рабіць нешта новае там, дзе праца была, і былі застарыя, каб выехаць у гэты скрутны час куды-небудзь у Амэрыку ды падзарабіць крыху граша. Наракалі на новую Польшчу і мае, і Галініны бацькі. Я быў усё яшчэ замалады і замала расчараваны жыцьцём, каб наракаць і шкадаваць камунізму, а мае сыны толькі пачыналі жыць, і для іх пакуль не існавала лепшага сьвету, ні ў мінулым, ні ў будучыні.

Я ня надта і зьдзівіўся, калі аднаго разу Галіна паведаміла мне, што Ігар прынёс са школы вошы, і яны ўтрое паддаліся двухдзённаму карантыну, нашмараваўшыся нейкім смуродлівым вашабойным паскудзтвам, якое жонка набыла ў аптэцы. Дзеці ў Польшчы тады хадзілі ў школы ня тое што недакорм леныя, але і недамытыя — проста ў людзей не было грошай на элемэнтарную санітарыю...

Потым Ігар захварэў на ветраную воспу, і Паўлік, натуральна, схапіў яе таксама, калі Ігар ужо выздараўліваў. Наступны карантын, які трываў ці ня шэсьць тыдняў, быў значна цяжэйшы для хлопцаў — пасьля сьнеданьня Галіна завязвала хлопцам рукавы, каб яны ня драпалі высыпкі на скуры і не пакінулі сабе шнараў па восьпе на ўсё жыцьцё. Яны неяк стрывалі, саграваныя спадзяваньнем, што тата прышле ім падарункі з Амэрыкі пад Каляды, калі яны ня будуць чухацца. Меліся на ўвазе, канешне, праваслаўныя Каляды, але пасылка ад мяне дайшла ў Беласток яшчэ перад „польскімі” Калядамі, ну і зразумела, што ні Галіна, ні хлопцы не схацелі чакаць два тыдні, а распакавалі ўсё адразу. Наконт закупаў было дамоўлена з Галінай яшчэ перад маім выездам: калі ўжо амэрыканцы выплацяць мне стыпэндыю, дык мне конча трэба купіць хлопцам акуратную вопратку, а ёй — некалькі параў акуратнага абутку (нічога такога акуратнага ў Польшчы на той час не было, а таму я і меру з Галінінай нагі зьняў і забраў у Нью-Ёрк, каб купіць адпаведны памер; для хлопцаў джынсы, кашулі і курткі я купляў „на вока”). „Хлопцы апрануліся з ног да галавы ў новае амэрыканскае адзеньне, стаялі і ня дыхалі”, — давала мне тэлефанічную справаздачу жонка пасьля таго апрананьня. Што тычыцца жончыных ботаў, дык адна пара пасавала ідэальна, другая — выпала крыху завялікая, але Галіна пазапіхвала вату ў наскі тых чаравікаў і фарсіла як ні ў чым не бывала. А вось трэцяя пара — белыя шнураваныя боты з італьянскай скуры да паўлыткі — аказалася замалая, і Галіна са сьлязьмі ў вачах прадала яе суседцы. Трэба разумець, у гэтым жыцьці ніякія іншыя чаравікі ўжо ні ў маёй, ні ў жончынай душы ня выклічуць столькі перажываньняў, як тыя амэрыканскія са сьнежня 1991 году...

Пад праваслаўныя Каляды вяртаўся на Беласточчыну Мірак. Недзе пад канец сьнежня 1991 году мы зь ім паладзілі дах дома Раісы Станкевіч, які працякаў, калі ішлі дажджы. Мірак узяў машыну, пікап, зь фірмы, у якой тады працаваў, і мы паехалі ў адмысловую краму, каб закупіць усё, што дзеля такой паладкі было патрэбнае: нейкія вёдры са смалою ці бітумам, толь ды шмат іншых рэчаў і прычындальля, назвы якіх я і сёньня ня ведаю ні на якай мове. А Мірак ня толькі што ведаў, як усё яно называецца па-амэрыканску, але і ведаў, як усё тое выкарыстаць, каб заканапаціць дах спадарыні Станкевіч. І вось я, у ролі будаўнічага чалядніка, гадзін пяць разаграваў тую амэрыканскую смалу зь Міркам, цягаў яе па драбіне наверх і выліваў на дах, пакуль на дварэ не пацямнела і на небе над Нью-Ёркам не заміргалі зоркі. Помніцца, што потым страшэнна ныла сьпіна і не хацеў ні згінацца, ні разгінацца хрыбетнік. „Вось бачыш, Макс, як працуе рабочы народ у Амэрыцы. Гэта табе не артыкулы ў „Ніву” ці кніжкі пра эміграцыю пісаць”, — пакепліваў зь мяне Мірак.

Перад выездам Мірка мы зь ім яшчэ пасьпелі наведаць адну сям’ю беларускіх эмігрантаў у горадзе Рывэрсайд на Лонг-Айлэндзе, дзе жыла і працавала Аліна, наша знаёмая зь Беласточчыны, зь якою я быў пазнаёміўся ў студэнцкі час у 1982 або 1983 годзе ў Варшаве. Аліна сказала нам, што вяртацца на Беласточчыну не зьбіраецца. Калі я прыехаў у Нью-Ёрк другі раз, у 1996 годзе, мы сустрэліся зь ёю зноў — яна ўжо тады была замужам за эмігрантам з Польшчы, але далей жыла ў Рывэрсайдзе. А ў сьнежні 1991 году я, Мірак і Аліна паехалі на ейнай машыне з Рывэрсайду ў мястэчка Манток (Montauk), якое да той пары было мне вядомае толькі з назвы раману Макса Фрыша. Манток ляжыць на ўсходняй ускраіне Лонг-Айлэнду, над самай Атлянтыкай. Там я ўпершыню пабачыў акіян. Зьдзівіла ня так магутнасьць разбушавалай воднай стыхіі, як рыбакі з вудамі, якія стаялі ў доўгіх гумовых ботах і плашчах у вадзе паміж прыбярэжнымі скаламі і лавілі рыбу ва ўсьпененых хвалях. Праз кожныя дзьветры хвіліны кожнаму зь іх чаплялася на крук мэтровай даўжыні блакітная рыба, якую там называюць blue fish. Ззаду за рыбакамі стаялі падлеткі з вострымі як брытвы сьцізорыкамі, якімі яны хутка і спраўна чысьцілі сьвежа злоўленую рыбу, аддзяляючы мяса ад касьцей і акуратна пакуючы яго ў цэляфанавыя мяшэчкі. Зараблялі сабе такім чынам на жвачку ці, можа, на піва.

Празь Мірка я перадаў сваім у Беласток тры ці чатыры сотні даляраў — Галіна з гэтай сумы ўмудрылася пазаплачваць ня толькі ўсе нашы застарэлыя жыльлёва-камунальныя рахункі, але і купіць сабе электрычную друкавальную машынку, каб крыху падзарабіць (на курсы машынапісаньня яна хадзіла летам 1991 году, якое запомнілася, між іншым, жорстка разагнаным страйкам кіроўцаў гарадзкіх аўтобусаў у Беластоку). Пэрсанальныя кампутары тады ўсё яшчэ лічыліся раскошным набыткам у Польшчы, а таму машынапісаньне далей было запатрабаваным заняткам (лазэрныя прынтэры былі надзвычай дарагія, а друк з кампутэрных іголкавых прынтэраў меў значна горшую якасьць, чым з традыцыйнай друкавальнай машынкі, ня кажучы пра электрычную). Седзячы ў Нью-Ёрку, я напісаў некалькі артыкулаў у „Ніву” пра амэрыканскае жыцьцё і палітыку (між іншым, пра канец эпохі Джорджа Буша-старэйшага і прэзыдэнцкую кампанію Біла Клінтана), каб дадаткова падтрымаць сям’ю нейкай гатоўкай, але я дакладна ўсьведамляў сабе, што каб не харчовая дапамога маіх бацькоў у Ляхах і жончыных у Бельску, дык Галіне і хлопцам прыйшлося б пакласьці зубы на паліцу.

 

Сяргей

 

Калі Мірак пакінуў наша жытло пры Dexter Court і вярнуўся на Беласточчыну, для мяне наступіў пэрыяд пэўнага зацішша. Я мацней налёг на працу над кніжкай ды перастаў цягацца па „опэрах і апэрэтах”. Я або чытаў нешта патрэбнае для свайго досьледу ў Нью-Ёркскай публічнай бібліятэцы, дзе час ад часу сустракаўся з Зорай і Вітаўтам Кіпелямі і закідваў іх пытань нямі аб Гімназіі ды пазьнейшым лёсе яе вучняў, або сядзеў у сваім сутарэньні, дзе ўперамешку пісаў сваю кніжку і чытаў чужыя, якія набываў у нью-ёркскіх кнігарнях.

Я ўпершыню ў жыцьці апынуўся ў сытуацыі, калі мог пачытаць любую кніжку, якую б ні захацеў — калі не набыўшы яе ў кнігарні, дык замовіўшы ў бібліятэцы. Гэтая новыя чытацкія магчымасьці ў Нью-Ёрку дазволілі мне, відаць, наймацней адчуць усё яшчэ нязвыклую для мяне сытуацыю свабоды пасьля падзеньня камунізму. Раптам аўтары, пра якіх раней я мог толькі прачытаць нейкую згадку ў часопісе „Literatura na świecie”, былі на досяг рукі. А на паліцах нью-ёркскіх кнігарняў выявілася яшчэ, што побач з кніжкамі, пра існаваньне якіх я чуў у Польшчы, стаялі зусім невядомыя для мяне выданьні вядомых аўтараў. Напрыклад, толькі ў Нью-Ёрку да мяне дайшло, што Лорэнс Дарэл акрамя „Александрыйскага квартэту” напісаў яшчэ і „Авіньёнскі квінтэт”. Гэтая таямнічая дарэлаўская пэнталёгія вабіла спакусьлівымі загалоўкамі накшталт „Monsieur, or the Prince of Darkness”, „Livia, or Buried Alive” ці „Sebastian, or Ruling Passion”. Падчас побыту ў Нью-Ёрку я набыў сабе, між іншым, „Gravity’s Rainbow” Томаса Пінчана, „The Sot Weed Factor” і „Giles Goat-Boy” Джона Барта, „Pale Fire” і „Ada or the Ardor” Уладзіміра Набокава, „Other Voices, Other Rooms” Трумэна Кэпоўта, чатыры раманы Ўільяма Голдынга, таўшчэзную біяграфію Ўільяма Фолкнэра і дзьве літаратуразнаўчыя кніжкі пра гэтага пісьменьніка.

Блукаючы па кнігарнях Ніжняга Мангэтану, я выпадкова натрапіў на раман Томаса Кэнэлі „Family Madness”. Як кніжка, так і аўтар былі для мяне абсалютна невядомыя. На пярэдняй вокладцы выдавец рэклямаваў Кэнэлі як аўтара „Schindler’s Ark”, што таксама было для мяне пустым гукам. Але blurb на задняй вокладцы прымусіў мяне набыць гэтае выданьне: там пісалася, што раман распавядае змрочную гісторыю сям’і беларускіх эмігрантаў у Аўстраліі. Пагартаўшы „Family Madness”, я ўжо ў кнігарні сьцяміў, што асноўнай крыніцай ведаў гэтага аўстралійскага аўтара пра Беларусь была сумнавядомая кніжка Джона Лофтуса „The Belarus Secret” з 1982 году, у якой былы амэрыканскі сьледчы і выведнік у псэўдадакумэнтальным стылі абмаляваў пасьляваенную беларускую эміграцыю на Захадзе як засакрэчаных нацысцкіх калябарантаў і ваенных злачынцаў. У сваёй кніжцы Кэнэлі мяшае два часавыя пласты — аўстралійскую сучаснасьць і нямецкую акупацыю Беларусі. Сучаснасьць сузіраецца вачыма маладога і даволі тупаватага аўстралійскага гульца ў рэгбі, які наймаецца на працу ў невялікую сямейную фірму ахоўнікаў. Фірмай кіруе нехта па прозьвішчы Рудзі Кабэл, і ў ёй працуюць два ягоныя сыны ды дачка, прыгажуня Данела. А пра ваенны час чытач дазнаецца з успамінаў Рудзі Кабэла, які ў Беларусі называўся Радзіславам (sic!) Кабельскім, ды зь дзёньніка ягонага бацькі, які быў ці то камэндантам беларускай паліцыі ў мястэчку пад назвай Старовічы, ці то нейкім іншым калябарантам. Паколькі я раней пачытаў пагартаў „The Belarus Secret”, мяне ня надта цікавіла чытаць Кэнэлі, які ў „беларускай частцы” свайго раману амаль жыўцом перапісаў Лофтуса, разам зь ягонымі фантазіямі і гістарычна-фактаграфічнымі памылкамі. Праўду кажучы, я не дачытаў „Family Madness”, а таму ня ведаю ні якія злачынствы мела за душою сям’я Кабельскіх, ні што з гэтай сям’ёй сталася ў Аўстраліі. Адчуваньне ў мяне такое, што кніжка заканчваецца перастрэлкай паміж Кабэламі і аўстралійскай паліцыяй ды сярэдняга памеру разьнёй, але роля Данелы і того аўстралійскага рэгбіста ў агульным сюжэце так і засталася для мяне таямніцай, якую і ня рупіць высьвятляць. Тым ня менш, „Family Madness” і па сёньняшні дзень зьяўляецца адзіным больш-менш сур’ёзным раманам на Захадзе, дзе расповед пра Беларусь і „беларускі характар” ня служыць толькі нейкім экзатычным тлом для сюжэту, а стаіць у цэнтры пісьменьніцкай увагі. Пра існаваньне самога Томаса Кэнэлі сьвет наогул дазнаўся ў 1993 годзе, калі Стывэн Сьпілбэрг паставіў фільм „Schindler’s List” паводле ўжо згаданага раману „Schindler’s Ark” (у наступных выданьнях Кэнэлі перайменаваў яго на „Schindler’s List”). „Schindler’s Ark” — літаратурна значна слабейшая рэч за „Family Madness”, а таму, калі жонка набыла ў Беластоку польскі пераклад гэтага раману, я адужаў зь яго ўсяго старонак дзесяць. А вось з „Family Madness” старонак дзесяць я не паленаваўся перакласьці на беларускую мову і паслаць гэты пераклад Алесю Аркушу зь Юрыем Гуменюком, якія апублікавалі яго ў альманаху Таварыства Вольных Літаратараў „Калосьсе” недзе ў 1998 годзе.

У пачатку лютага 1992 году ў Амэрыку прыехаў Сяргей Шупа. Сяргей пасяліўся ў доме Зоры і Вітаўта Кіпеляў у мястэчку Радэрфорд (Rutherford) у штаце Нью-Джэрсі. Сяргея „выпісалі ў Амэрыку”, каб ён пераклаў з ангельскай на беларускую машынапіс працы Вітаўта Кіпеля пра гісторыю беларускай эміграцыі ў Амэрыцы. Кніжка, пад назвай „Беларусы ў ЗША”, выйшла ў Менску ў 1993 годзе ў выдавецтве „Беларусь” (ангельскамоўная вэрсія гэтай манаграфіі, „Belarusans in the United States”, выйшла ў 1999 годзе ў выдавецтве „University Press of America”). Мне асабліва цікава чытаць і перачытваць пачатковыя разьдзелы кніжкі, дзе спадар Кіпель займаецца раскопкамі „дагістарычнага пласта” беларускага лёсу ў ЗША, у якім фактычна ўсе выхадцы зь беларускіх губэрняў Расейскай імпэрыі атрымалі этыкетку „расейцы” або „палякі” і растварыліся ў новым грамадзтве, не пакідаючы амаль ніякіх выразных беларускіх сьлядоў. Нязьменна, калі прыходзіць на згадку гэтая кніжка, перад маімі вачыма паўстае сцэнка з выдатнага фільму Майкла Чыміна „The Deer Hunter”, дзе аднаго з герояў, „расейца” Ніка Чабатарэвіча, які з сваімі сябрамі з задрыпанага мястэчка ў Пэнсыльваніі ідзе на вайну ў Віетнаме, пытаюцца ў войску: „Што гэта за прозьвішча — Чабатарэвіч?” „Гэта амэрыканскае прозьвішча” — адказвае Нік (ролю Ніка, які зьехаў з глузду ад „расейскай рулеткі”, знакаміта выканаў Крыстафэр Уокэн). Дарэчы, паводле ацэнкі доктара Кіпеля, у самой Пэнсыльваніі пасяліліся каля 100 тысяч выхадцаў зь Беларусі.

Калі прыехаў Сяргей, я яму паказаў усе сьцежкідарожкі да кнігарняў на Мангэтане, якія мне ўдалося пратаптаць да таго часу, а потым мы пратоптвалі новыя разам. У адной з кнігарняў нам трапіўся на вочы невялікі беларуска-ангельскі і ангельска-беларускі слоўнік! Выдавецтва называлася „Hippocrene Books”. „Што гэта за мова такая, Byelorussian?” — хацелася перафразаваць пытаньне з „The Deer Hunter”, калі мы пагарталі нечаканае выданьне ў кнігарні. І адказ сам ціснуўся на вусны: „Гэта расейская мова наогул”. Аўтары гэтага слоўнічка (недзе па тры тысячы словаў у кожнай частцы) мелі пэўную ўяву аб беларускай мове, але не да канца ясную, а таму ў іх там выступала выбухное [g] замест фрыкатыўнага [h] у рэкамэндацыях па вымаўленьні беларускай лексыкі, ну і ў корпусе слоўніка была куча звычайных русізмаў. Я пра гэты слоўнічак неўзабаве забыўся, але Сяргей настолькі заеўся на выдавецтва „Hippocrene Books”, што напісаў ім і, мабыць, моцна іх абмацюкаў, бо яны запрапанавалі яму, каб ён напісаў ім новы беларуска-ангельскі і адваротны слоўнік.

На Масьленіцу 1992 мы зь Сяргеем дамовіліся аб сустрэчы з паэтам Янкам Юхнаўцом. Фактычна, гэта я дамовіўся, што мы сустрэнемся каля царквы Сьв. Кірылы Тураўскага на Атлантык Авэню. Мне туды трэба было заглянуць і дзеля кніжкі пра Гімназію, бо ў тую царкву хадзіў Васіль Шчэцька, адзін з выпускнікоў Гімназіі (у тэлефанічнай размове са спадаром Шчэцькам я даведаўся, што ён напісаў успамін аб гэтак званым эпізодзе „Дванаццаткі” зь беларускага эмігранцкага жыцьця, і мне было цікава атрымаць ад яго копію гэтага тэксту). Сяргей павінен быў прыехаць да мяне зь Нью-Джэрсі ў Куінс, і адтуль мы меліся дабірацца ў царкву. Адно што я ня ведаў аднае амаль неверагоднае рэчы зь беларускага рэлігійна-палітычнага жыцьця — у Нью-Ёрку было дзьве царквы Сьв. Кірылы Тураўскага, у абедзьве хадзілі беларусы, і абедзьве стаяліпры Атлантык Авэню, але адна ў Брукліне, а другая ў Куінсе! Сяргей пазваніў мне ўвечары, напярэдадні дамоўленай сустрэчы зь Юхнаўцом, і стаў удакладняць, не хаваючы зласьлівага хіхіканьня, каля каторай канкрэтна царквы мы дамоўленыя. Проста яму доктар Кіпель ужо растлумачыў пра гэтыя дзьве цэрквы, а мне пакуль — ніхто нічога не сказаў. Ала езьдзіла ў царкву ў Нью-Брансуіку, якая належала да БАПЦ пад кіраўніцтвам япіскапа Мікалая ў Таронта, і туды забірала і мяне. А тое, што была яшчэ асобная структура БАПЦ зь япіскапам Ізяславам у Нью-Ёрку, яна, мабыць, не палічыла вартым згадкі. Калі мы зь Сяргеем ехалі на мэтро да царквы Сьв. Кірылы Ту раўскага пры Атлантык Авэню, 10-429, я ўжо адчуваў, што спадара Юхнаўца мы там не сустрэнем. Ён жыў на Стэйтэн-Айлендзе, і яму было бліжэй да царквы пры Атлантык Авэню, 401, у Брукліне. Значыць, ён быў там, каля храму япіскапа Ізяслава, і гэта там я зь ім дамовіўся. А мы праставалі да царквы, якая была пад юрысдыкцыяй Канстантынопальскага патрыярхату (у яе якраз хадзіў спадар Васіль Шчэцька, былы вучань Беларускай Гімназіі імя Янкі Купалы ў Баварыі). Сяргей пасьміхаўся, я нэрваваўся, але атмасфэру разрадзіла пачутая размова дзьвюх жанчын з азіяцкімі рысамі твару, якіх мы мінулі па дарозе ў царкву. Адна зь іх гаварыла на нейкай цюркскай мове, якую Сяргею не ўдалося ідэнтыфікаваць, а другая адказвала ёй па-расейску. На адну вельмі эмацыйную цюркскую тыраду расейскамоўная адказала кароткай рэплікай: „Да, блядь, обосрали всю Америку!” Мы зь Сяргеем так і пакаціліся ад сьмеху...

Далейшыя падзеі мне згадваюцца не зусім выразна. Помніцца, што гэта была менавіта Масьленіца, бо нас як у адной царкве, так і ў другой частавалі блінамі. Сяргей сёньня прысягаецца, што ў гэтай першай царкве (канстантынопальскай) разыгрывалі нейкую лятарэю і што нехта з тамтэйшых парафіянаў купіў нам лятарэйныя білеты, і што нібыта я выйграў бутэльку віскі на свой білет. Мне гэтая лятарэя сёньня прыгадваецца неяк цьмяна, а бутэлька віскі — дык увогуле сьцерлася з памяці. Я атрымаў патрэбную мне копію ўспаміну ад спадара Васіля Шчэцькі, і мы яшчэ пазнаёміліся з калярытным лідэрам той беларускай парафіі, спадаром Кастусём Мерляком. У сваёй кніжцы „Жыцьцё і дзейнасьць Кастуся Мерляка на эміграцыі” спадар Мярляк тлумачыць чытачам, як дайшло да біфуркацыі царквы Сьв. Кірылы Тураўскага пры Атлантык Авэню, так што ўсіх зацікаўленых гэтым фэномэнам я адсылаю да гэтай кніжкі, якая выйшла як у Нью-Ёрку, так і ў Менску. Зразумела, я апісваю гэты эпізод з пачуцьцём глыбокага сораму — вось, узяўся нібыта дасьледаваць беларускую эміграцыю, а не разабраўся як сьлед у яе аўтакефаліях...

На спатканьне зь Янкам Юхнаўцом каля другой царквы мы дабраліся зь дзьвюхгадзінным спазьненьнем. Але спадар Юхнавец усё яшчэ нас чакаў. Я ўжо ня помню, як мы выбачаліся перад ім, але гэта несумненна было самае бянтэжлівае з маіх перажываньняў у Нью-Ёрку. У царкве мы пазнаёміліся зь япіскапам Ізяславам ды сьвецкім лідэрам той парафіі, спадаром Барысам Данілюком. А потым пагутарылі з паэтам. Янку Юхнаўцу было ўжо за 70 гадоў, але — як мне неаднойчы прыходзілася канстатаваць у кантактах зь іншымі амэрыканскімі беларусамі — ён выглядаў значна маладзей за свае гады. Дый мой здымак з паэтам, які Сяргей пстрыкнуў тады ў Брукліне, пацьвярджае гэтае ўражаньне. Спадар Юхнавец, здаецца, тады ўсё яшчэ працаваў, хоць даўно быў у пэнсійным узросьце. Нейкая канкрэтыка з нашай гутаркі з паэтам выпарылася з маёй памяці назусім, але засталося агульнае адчуваньне судакрананьня з жывой легендай, зь Вялікім Аўтсайдэрам беларускай літаратуры. Нас зь Сяргеем — якія ў той час уздоўж і ўпоперак перачытвалі „крыўскі” слоўнік Вацлава Ластоўскага, „вялікалітоўскі” слоўнік Янкі Станкевіча ды расейска-беларускі слоўнік Мікалая Байкова і Сьцяпана Некрашэвіча, каб ухапіць хоць нейкае водгульле ад музыкі беларускай мовы дасавецкага часу — не магла ня ўзрушыць сутрэча з чалавекам, які зусім натуральна, не карыстаючыся ніякімі слоўнікамі, пісаў такое:

У барох несуцішная водгуль.
Вазёры — прыпынак усьцяжаў.
Згубленай воддаляй неба
вечнасьць таёмную кажыць.

У плёсах дрымлівых ракі
песьня разьбежных лугоў.
Звахам маленца рукі
летні подзьмух вятроў.

Сьціж неадгоннага чару —
вокмеці нашага прыйсьця.
Радасьці возьмеш надару —
скалынёныя восянай лісьця.

Акрамя паходу ў беларускія цэрквы пад заступніцтвам Сьв. Кірылы Тураўскага ў Брукліне і Куінсе і вандровак па нью-ёркскіх кнігарнях у Мангэтане, мы зь Сяргеем зьдзейсьнілі і супольны выхад на канцэрт „Dire Straits”, які адбыўся напрадвесьні 1992 году ў спартова-канцэртным комплексе „Meadowlands Arena” каля мястэчка Радэрфорд . Калі напрасткі, дык гэты комплекс быў усяго кілямэтраў за чатыры-пяць ад дому Вітаўта і Зоры Кіпеляў, якія жылі ў Радэрфордзе пры Springfield Avenue. Спадар Кіпель прывёз нас сваёй машынай пад гэтую супэрсучасную арэну (пабудавалі яе ў 1981) і абяцаў прыехаць пасьля канцэрту, але мы зь Сяргеем сказалі, каб ён не дурыў сабе галавы. Маўляў, невядома, калі канцэрт скончыцца (мабільнікаў тады яшчэ не было), а ногі ў нас маладыя, дык дахаты мы вернемся праз паўгадзіны, максымум гадзіну.

„Dire Straits” тады былі запісалі свой апошні студыйны альбом, „On Every Street”, і выбраліся на сусьветнае турнэ зь яго прамоцыяй. З арыгінальнага складу гурта, які заснаваўся ў другой палове 1970х, у 1992 годзе заставаліся толькі лідэр, гітарыст-віртуоз і вакаліст Марк Нопфлер, ды басіст Джон Ілсьлі. Мне цяжка згадаць хоць адну гітавую песеньку з альбому „On Every Street”, але на канцэрце ў „Meadowlands Arena” гэта ня мела вялікага значэньня. Для мяне гэта быў першы „сапраўдны” рок-канцэрт, пайсьці на які я столькі марыў у 1970-х і 1980-х, але ніколі не схадзіў, бо ніякія „сапраўдныя” рок-гурты ў камуністычную Польшчу не прыяжджалі. „Dire Straits” лічыўся гуртам з вышэйшай лігі рок-музыкі, гэтай самай, у якой выступалі „Pink Floyd” і „Genesis”, а таму ў свае 33 гады ў 1992 годзе я нарэшце дагнаў сваю мару з 1975, калі мне было ўсяго 16. Нейкага вострага адчуваньня моманту не было, але некаторыя рэчы з таго канцэрту запомніліся. Канцэрт пачаўся з амаль гадзінным спазьненьнем — амэрыканская публіка была вельмі дысцыплінаваная, і ўсе чакалі музыкантаў даволі спакойна, толькі нешматлікія выказвалі сваё незадавальненьне сьвістам. У залі, разьлічанай на 20 тысяч гледачоў, было некалькі соцень пустых месцаў. Канцэрт пачаўся з двух гітоў, вядомых фанам „Dire Straits” з папярэдніх альбомаў (адным зь іх была знакамітая песьня „Brothers in Arms”), а потым пайшла прэзэнтацыя альбома „On Every Street”. Песьня „Sultans of Swing” зьявілася пад канец канцэрту, у частцы, прызначай для encores.

Канцэрт разьвярэдзіў нас настолькі, што мы зь Сяргеем ўсю дарогу да дому спадарства Кіпеляў прагаварылі пра нашы музычныя густы і пра канцэрты, на якіх мы ніколі не былі. А не былі мы на канцэртах ні ў Варшаве і Беластоку, дзе жыў я, ні ў Дрэздэне і Менску, дзе даводзілася жыць Сяргею. Каля „Meadowlands Arena” знаходзіцца даволі складанае скрыжаваньне дарогаў, на якім мы выбралі крыху ня той кірунак, што нам было трэба, і пайшлі, як здаецца, у Іст-Радэрфорд, замест ісьці ў звычайны Радэрфорд. Недзе пасьля гадзіны вандраваньня мы сарыентаваліся, што ідзем не туды, а таму паспрабавалі пытацца ў людзей. Ніякіх людзей пасьля поўначы ў той ваколіцы не было відаць, а тыя, якія трапляліся, былі ў машынах і не хацелі запыняцца, калі мы ім махалі. Сям-там нейкае жыцьцё тлела адно ў піўных барах, але зь іхнімі неведнікамі ў тую пору ўжо немагчыма было толкам дагаварыцца. Прытым, ніхто ня ведаў, як дайсьці да Springfield Avenue і дзе гэтая вуліца насамрэч знаходзіцца. Я ўжо ня помню, як мы дабраліся на начлег — магчыма, што пазванілі зь нейкага бару спадару Кіпелю, і ён прыехаў па нас машынай. А магчыма, што мы і самі даклыпалі. У кожным разе, паводле спадара Кіпеля, мы абышлі больш за палову графства Бэрген, у якім знаходзіцца мястэчка Радэрфорд, перш чым дабрацца дахаты. І чаму нас не затрымала паліцыя? У такой рэспэктабэльнай ваколіцы, дзе жыве middle class i upper middle class, ніхто акрамя падазроных бадзягаў і валацугаў не туляецца пехатою поначы. Паліцыя, лічыў спадар Кіпель, павінна была абавязкова зацікавіцца намі.

Гэта была мая першая нагода пабываць у доме Зоры і Вітаўта Кіпеляў. Другая надарылся недзе зусім перад маім вяртаньнем у Беласток, калі мы наведаліся ў Радэрфорд з Алай, каб разам з Кіпелямі перабраць і выбраць здымкі для кніжкі пра Гімназію. На той сустрэчы я пстрыкнуў здымак з трыма былымі вучнямі Гімназіі, якія былі галоўнымі ініцыятарамі кніжкі і, што хаваць, самымі блізкімі для мяне людзьмі з усёй беларускай эміграцыі (гэты разьвітальны здымак публікуецца ў кніжцы). А так наогул з Кіпелямі мне даводзілася сустракацца ў Нью-Ёрку, найчасьцей у Нью-Ёркскай публічнай бібліятэцы, але былі таксама і сустрэчы ў сутарэньні пры Dexter Court, разы два на абедзе ва ўкраінскім рэстаране на Мангэтане, і некалькі разоў у нядзелю ў царкве Жыровіцкай Божай Маці ў Гайленд-Парку. Як Вітаўт, так і Зора Кіпелі, якія доўгія гады адпрацавалі ў Нью-Ёркскай публічнай бібліятэцы, у той час ужо выйшлі на пэнсію, а гэта азначала перад усім, што іхняя прысутнасьць і актыўнасьць у беларускім публічным жыцьці значна памацнела. Зора Кіпель якраз тады стала рэдагаваць нью-ёркскага „Беларуса”, і некалькі разоў мы зь Сяргеем, вандруючы па вуліцах Ніжняга Мангэтану, выпадкова натыкаліся на Кіпеляў, якія ці то ішлі з матэрыяламі „Беларуса” ў друкарню, якая недзе там знаходзілася, ці то з друкарні вярталіся. Падчас адной з такіх сустрэчаў на вуліцы спадар Кіпель, як быццам нешта раптам прыгадаўшы, сказаў нам: „Слухайце хлопцы, мне вось адзін дзядзькабеларус зь Мінэсоты прыслаў крыху граша на БІНіМ, каб падтрымаць беларускую выдавецкую справу ў Амэрыцы. І мне падумалася, што будзе найлепш, калі я падтрымаю гэтым грашом вас, бо ж вы цяпер працуеце для БІНіМу”. І спадар Кіпель сунуў нам зь Сяргеем у рукі па дзьвесьце даляраў. Прозьвішча таго дзядзькі мне не запомнілася (дый я ня ўпэўнены, ці быў такі дзядзька ў сапраўднасьці). Таму што, злавіўшы паразумеўчы позірк, якім абмяняліся Кіпелі, я ня стаў высьвятляць, хто так расшчодрыўся на выдавецкую справу, бо адчуў, што гэта магла быць і хітраватая прыдумка Кіпеляў, каб мы зь Сяргеем не адчувалі сябе няёмка, прымаючы грошы ад іх. Сяргей тады яшчэ быў цьвёрдым абстынэнтам, а таму мы не пайшлі выпіць з нагоды нашага нечаканага дафінансаваньня, а пастанавілі разьдзяліць наша багацьце зь сябрам, і ці то ў той самы дзень, ці то ў наступны зайшлі ў кнігарню, дзе раней убачылі дыхтоўнае выданьне „Cantos” Эзры Паўнда (у пераплёце, які імітаваў сапраўдную скуру), і купілі яго для Ігара Бабкова зь Менску.

Зь Ігарам, як і зь Сяргеем, я пазнаёміўся ў 1989 годзе. Ігар быў адным зь першых менчукоў, зь якімі Сяргей мяне зьвёў, калі я прыехаў у Менск у ліпені 1989. Я прыехаў як кіраўнік групы настаўнікаў беларускай мовы на месячныя „курсы павышэньня кваліфікацыі” ў пэдагагічны інстытут, але, карыстаючыся сваім статусам кіраўніка, на заняткі ў інстытуце амаль не хадзіў, а „знаёміўся зь Беларусьсю”. Зь Ігарам мы сустрэліся ў вэстыбюлі пэдінстытуту, дзе ён чакаў мяне, трымаючы ў ру ках абсалютна нечаканую кнігу: Richard M. Kain, „Fabulous Voyager” — адзін зь першых і найлепшых досьледаў „Уліса” Джэймса Джойса, які і па сёньняшні дзёнь застаецца краевугольным каменем джойсалёгіі. Ігар купіў гэтую кніжку ў аднаго зь менскіх букіністаў і таго лета падараваў яе мне. Сяргей і Ігар у той час прадстаўлялі два супрацьлеглыя падыходы да беларускай рэчаіснасьці, а прынамсі да тае яе часткі, што пасягала на права называцца „аб’ектыўнай”. Сяргей працаваў рэдактарам у выдавецтве „Мастацкая літаратура” ды завучваў складаныя і ў сваёй натуры глыбока шызафрэнічныя правілы паводзін суб’екта ў афіцыйнай беларускасьці, на якую намінальна працаваў і дзяржаўны мэханізм зь яго піянэрамі і палкоўнікамі, калі ўжыць тут адно з выслоўяў Ігара. Ну а Ігар пастанавіў праігнараваць гэтыя правілы, як, дарэчы, і „аб’ектыўную” рэчаіснасьць, а таму пасьля ўнівэрсытэту ўзяў сабе пасаду начнога вартаўніка ў дзіцячым садку ў Менску. Пасада была настолькі няважная ды, можна сказаць, абсурдная (на які хрэн і каму патрэбны начны вартаўнік у дзіцячым садку?), каб Ігар мог быць зусім упэўнены, што ніякія піянэры і палкоўнікі ягоным лёсам не зацікавяцца і што яму ўдасца перачакаць усю фантасмагорыю канца камунізму бяз шкоды для духоўнай раўнавагі. У 1989 годзе я хадзіў па Менску за Сяргеем і за Ігарам з „разяўленай зяпай” ды знаёміўся з гэтымі двума мэтадалягічнымі падыходамі да Беларусі — „дзённым”, у якім Сяргей знаёміў мяне, напрыклад, з Васілём Сёмухам, Анатолем Сысом і Адамам Глёбусам, ды „начным”, у якім цьмяна згадваюцца эфэмэрна-эйфарычныя дыскусіі пра мастацтва і літаратуру на паддашшы ў мастака Хведара Кашкурэвіча або на кватэры сёстраў Галіны і Ірыны Дубянецкіх, куды вадзіў мяне Ігар. Фактычна большасьць знаёмстваў у Беларусі я зрабіў летам 1989 году, дзякуючы Сяргею і Ігару.

Але Ігара я тут згадваю ня толькі ў сувязі з кнігай Эзры Паўнда, якую мы зь Сяргеем купілі яму ў Нью-Ёрку за грошы доктара Кіпеля. Мая кніжка пра Гімназію дала Ігару, як здаецца, адзін з істотных імпульсаў для напісаньня тэксту „Магдачка”, ці не найпрыгажэйшага апавяданьня ў сучаснай беларускай літаратуры (а ў кожным разе, ня менш знакавага тэксту для сучаснай нашай літаратуры, чым апавяданьне „Пяць лыжак заціркі” З. Бядулі для літаратуры нашаніўскай пары). Я ўжо ня помню, дзе дакладна — у нейкай кавярні на вуліцы Ліповай у Беластоку ці, можа, у рэстаране „Stara Mačka” ў Любляне? — я распавёў Ігару пра Юзэфу Брэчку, якая ў 1945 годзе пайшла ў сёмую клясу Беларускай гімназіі ў лягеры для беларускіх перамешчаных асобаў у Рэгенсбургу ў Баварыі. Ёй тады было ўсяго 18 гадоў, але за сабой яна ўжо мела курсы радысткі ў школе парашутыстаў нямецкага Абвэру ў Дальвіцы ва Ўсходняй Прусіі і высадку з групай беларускіх дывэрсантаў восеньню 1944 году за лініяй савецкага фронту недзе каля Беластоку. Саветы групу беларускіх парашутыстаў акружылі (ці ня ў выніку здрады аднаго з дывэрсантаў?), дайшло да перастрэлкі, у якой Брэчку паранілі. Але ёй неяк удалося перабрацца з Польшчы ў амэрыканскую акупацыйную зону Нямеччыны і знайсьці беларускі лягер у Рэгенсбургу, дзе яна пайшла ў звычайную школу, у якой вучылі матэматыцы і беларускай мове, а не стральбе з парабэлума і абслузе вайсковай рацыі. Ня ведаю, колькі ў гэтай гісторыі было праўды, а колькі легенды, створанай беларускімі эмігрантамі. У 1992 годзе, хоць я і ліставаўся са спадарыняй Юзэфай (якая па мужу мела прозьвішча Найдзюк і жыла ў Каліфорніі), у мяне не хапіла сьмеласьці, каб наўпрост запытацца ў яе пра гэты парашутысцкі эпізод. Затое ў кніжцы пра Гімназію імя Янкі Купалы я цытую згадку Юзэфы Брэчкі пра адзін з эпізодаў ейнага жыцьця ў Баварыі з 1950 году (яна тады, мабыць, ужо закончыла Гімназію, але ўсё яшчэ была ў лягеры перамяшчэнцаў у Розэнгайме). Не магу паўстрымацца, каб не працытаваць гэтую згадку і тут: „Драматычным гуртком кіраваў вельмі здольны настаўнік гісторыі Г. Паланевіч, спартовым гуртком скаўцкае моладзі — І. Муха, а скаўтамі — Я. Раковіч. Яны ад моладзі вымагалі шмат, таму мы часам крыўдавалі на іх. Аднак цешыліся і крыўды забывалі, калі ў спаборніцтвах перамагалі скаўтаў іншых нацыянальнасьцяў. (...) Ніколі не забудзецца мне пастаноўка купалаўскае „Паўлінкі”. Я грала ролю Альжбеты, ролю Сьцяпана — Васіль Стома, Ірэна Жылінская-Цупрык была Паўлінкай, яе Якім — Вацлаў Радзюк. Ролі Пранцішка і Агаты выконвалі Сьцяпан Кісель і Аўгенія Кажан. Быкоўскага граў Янка Раковіч. Мы думалі, што рэжысэр Паланевіч пазамучвае нас на рэпэтыцыях, такі ж ён быў патрабавальны. Мы цярпліва падпарадкоўваліся ягоным заўвагам, і прэм’ера прайшла цудоўна”. Ёсьць нешта абсалютна несумяшчальнае ў гэтых вобразах паслухмянай энтузіясткі школьнага драмгуртка і сямнаццацігадовай дывэрсанткі зь нямецкай рацыяй і пісталетам, якая сплывае крывёй у лесе недзе паміж Бельскам і Беластокам... Я распавёў гэтую гісторыю Ігару Бабкову ў Беластоку ці, можа, у Любляне, а ён, як трэба было чакаць, ня надта каб у яе паверыў. Гэта значыць, ён у яе паверыў, так як верыцца ў сказанае пры келіху белага віна, калі гаворка вядзецца пра літаратуру, то бок, неабавязковае ў жыцьці. Але і яму гэтая гісторыя неяк асабліва завязла ў мазгах, бо пры іншай нагодзе ён папрасіў у мяне кніжку пра Гімназію, каб паглядзець здымак Юзэфы Брэчкі, які я там зьмясціў. На здымку з 1947 або 1948 году, які быў зроблены ў баварскай вёсцы Міхельсдорф, Юзэфа Брэчка сядзіць на лузе ў атачэньні малодшых вучаніц Гімназіі. Усе дзяўчаты ў скаўцкай форме, у цёмных бэрэтах. Іхная скаўцкая дружына называецца „Голуб”. Брэчка, хутчэй за ўсё, кіраўнічка дружыны. Ёй — 2021 год. Дзяўчаткам вакол яе — на выгляд па 1314 гадоў. Гэты здымак заварожвае нечым шчымліва-невымоўным. Як для мяне, гэтую невымоўнасьць зусім няблага перадаюць прозьвішчы тых дзесяці прамінулых дзяўчат: 1-шы рад: Насьця Краўчэня, Ніна Дудзік, Юзэфа Брэчка, Надзя Дудзік, Арыядна Кабяка. 2-гі рад: Ліда Карпік, Вера Блоцкая, Вольга Яўстаф’ева, Мальвіна Бычкоўская, Надзя Русак. Невымоўнасьць гэтай фатаграфіі і лёсу Юзэфы Брэчкі пастараўся перадаць у апавяданьні „Магдачка” Ігар Бабкоў. Добрая літаратура — гэта набліжэньне да невымоўнага.

 

Таронта

 

У Таронта ў той час пражываў Алесь Палескі, беларус зь Беласточчыны. Родам ён зь вёсачкі Бярнацкі Мост, якая ляжыць сярод цёмнага лесу ў Нараўчанскай гміне, непадалёк ад Старога і Новага Ляўкова (у адным з гэтых Ляўковаў нарадзіўся Мірак Пякарскі, зь якім мы разам кватаравалі ў Нью-Ёрку). Алесь зьмяніў сабе прозьвішча ў Канадзе — „Палескі” гучыць больш мілагучна для канадзкага вуха, чым ягонае родавае „Шаршуновіч”. Што Алесь рабіў у Канадзе, каб зарабіць на жыцьцё, я і сёньня дакладна ня ведаю. Калі я наведаў яго ў Таронта ў сакавіку 1992, ён, здаецца, працаваў як caretaker у нейкай школе. Жылося яму з тае зарплаты ня надта каб соладка, бо недзе пад канец 1992 ці на пачатку 1993 году Алесь вярнуўся на Беласточчыну, каб уключыцца ў пабудову маладога польскага капіталізму. Два іншыя беластоцкія беларусы, Міраслаў Целушэцкі і Валянцін Сельвясюк, зарабіўшы крыху граша ў Амэрыцы, вярнуліся на Беласточчыну раней і заснавалі гандлёвую фірму „Omega” зь сядзібай у Бельску. Фірма разьвіла бурную гандлёвую дзейнасьць на раньнекапіталістычным польскім і позьнесацыялістычна-мафіёзным беларускім рынках ды адзначылася ў беларускай гісторыі тым, што яе, у нейкімцёмным кантэксьце, згадаў Аляксандар Лукашэнка ў славутым антыкарупцыйным дакладзе ў Вярхоўным Савеце ў сьнежні 1993 году. Дык вось, Мірак і Валік паклікалі Алеся з Канады на працу ў сваёй фірме. Гэтыя тры хлопцы гаварылі па-польску, па-беларуску і па-ангельску, што-нешта петрылі ў кампутэрызацыі і ў 1992-1993 гадах, у маіх вачах, былі заваёўнікамі жыцьця, маладымі і прагнымі ўдачы ваўкамі польскага капіталізму. У дадатак, што было не без значэньня для майго асабістага лёсу, іхняя фірма „Omega” дала мне ў 1993 годзе „творчую стыпэндыю” пад выглядам фіктыўнага працаўладкаваньня, каб я падрыхтаваў да друку першую палову перакладу „Ўліса”, за надта не абцяжарваючы сябе журналісцкай падзёншчынай у „Ніве”.

Мірка Целушэцкага я ведаў зь ліцэйскіх гадоў у Гайнаўцы — мы вучыліся ў тым самым ліцэі („польскім”), але тады неяк не сышліся (Мірак праходзіў ліцэй годам раней за мяне). З Валікам Сельвесюком мы пазнаёміліся недзе ў 1983 годзе, калі я канчаў унівэрсытэт у Варшаве, а ён толькі што пачынаў. Мне трэба было камусьці перадаць архіў і інфармацыю аб выдаваньні беларускага студэнцкага часопіса „Сустрэчы”, які я тады заснаваў пры Згуртаваньні польскіх студэнтаў у Варшаве і выдаваў разам зь Лёнікам Тарасэвічам — хадзілі чуткі, што Валік, які закончыў ліцэй у Гайнаўцы („беларускі”), быў найбольш пісьменным у беларускай мове чалавекам з маладога пакаленьня. А з Алесем Палескім мы пазнаёміліся недзе ў 1988 годзе, калі я стаў працаваць у Беларускім грамадзка-культурным таварыстве ў Беластоку (БГКТ), і Алесь прыслаў у „Ніву” ліст з прапановай, што ён назьбірае грошай сярод беларусаў у Канадзе на конкурс ведаў пра Беларусь і беларускую гісторыю для беларускіх школьнікаў і студэнтаў на Беласточчыне. Яму ўдалося назьбіраць больш-менш 1000 амэрыканскіх даляраў, а мне, пры дапамозе актывіста беларускага руху Яна Морданя, якога я адмыслова дзеля гэтага прыняў на працу інструктарам у БГКТ, удалося правесьці два такія конкурсы — сярод ліцэістаў і студэнтаў. Большасьць тых канадзкіх грошай пайшла на гэтак званыя арганізацыйныя выдаткі ды на сьціплыя ўзнагароды для пераможцаў (сярод якіх былі і такія відныя змагары за лепшую беларускую долю на Беласточчыне як Барбара Кучынская (Пякарская) і Юрка Каліна). Пасьля гэтых двух конкурсаў засталося яшчэ 200 даляраў, якія ляжалі ў маёй шуфлядзе і, пэўна, зь цягам часу пайшлі б на абутак для маіх сыноў, калі б восеньню 1989 году ў Беластоку не зьявіліся хлопцы зь менскага рок-гурту „Ўліс”, якія ехалі запісваць свой першы альбом у Ольштын (зь імі я пазнаеміўся ў Менску за два месяцы перад тым). Музыкам з „Уліса” не хапала якраз 200 даляраў на запіс. Ну дык я аддаў тыя грошы ім. З чаго потым у маскоўскай „Мелодии” зьявіўся вінылавы дыск пад назвай „Чужаніца”.

Карацей, што мне трэба сказаць? А тое, што сярод беларусаў Беласточчыны на зломе 1980/1990 гадоў было шмат зямляцкай салідарнасьці, якую яны праяўлялі як у Амэрыцы, так і на Беласточчыне. Гэта адно. І другое — у той час беластоцкім беларусам было даволі лёгка сабраць грошы сярод амэрыканскіх суродзічаў на нейкую беларускую акцыю на Беласточ чыне. Кантакты амэрыканскай дыяспары зь людзьмі ў Беларусі ўсё яшчэ былі вельмі чэзлыя і асьцярожныя, а зь беластоцкімі, якія ў ЗША і ў Канадзе зьявіліся ў большай колькасьці ў 1980-х, амэрыканскія беларусы асвойталіся і знайшлі неблагое паразуменьне. Магчыма, таму, што Беларусь, якая заставалася ў памяці эмігрантаў, больш нагадвала патрыярхальна-праваслаўную Беласточчыну, край „наўзбоч гісторыі”, чым атамізаваны і сэкулярызаваны постіндустрыяльны соцыюм, якім сталася БССР пасьля амаль паўстагодзьдзя саветызацыі.

Алесь пераканаў Міколу Ганька, старшыню Згуртаваньня Беларусаў Канады, каб ён прыслаў мне ў Нью-Ёрк запрашэньне на сьвяткаваньне 25 Сакавіка 1992 у Таронта і аплаціў дарогу з арганізацыйных грошай. Узамен мне трэба было напісаць тэкст рэфэрату на сьвяточную сустрэчу канадзкіх беларусаў, якая адбывалася ў беларускай царкве. Царква была ўвадначас і сядзібай мітрапаліта Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы, Уладыкі Мікалая. Я, здаецца, і ня надта зьдзівіўся, калі дазнаўся, што патрон гэтага храму пры St. Clarence Avenue ў Таронта — Сьвяты Кірыла Тураўскі...

Канадзкі кансулят у Нью-Ёрку, куды я хадзіў па візу, месьціцца на Sixth Avenue (Avenue of the Americas) на Мангэтане, калі добра запомнілася — на нейкім сярэднім этажы больш чым дваццаціпавярховага будынка. Маладая дзеўка зь візавай сэкцыі, якой я тлумачыў мэту сваёй паездкі ў Таронта, афіцыйна насупілася, разгарнуўшы мой польскі пашпарт. Празь месяц канчаўся тэрмін майго турыстычнага побыту ў ЗША і мне трэба было зьяжджаць, каб быць у згодзе з амэрыканскім заканадаўствам. Ці не ў Канаду я надумаўся зьяжджаць? Адчуваючы, што мая гісторыя гучыць ня вельмі каб пераканаўча, я ўсё-ткі распавёў ёй пра маю працу над кніжкай пра беларускую эміграцыю. Для гэтай кніжкі мне конча трэба пабываць у Канадзе, каб сабраць успаміны ад тамтэйшых беларусаў, якія таксама вучыліся ў беларускай гімназіі ў Баварыі, тлумачыў я. Праз шыбіну, якая нас аддзяляла (у гэтым кансуляце камунікацыя паміж наведнікам і візавым службоўцам адбывалася праз мікрафон), я ўбачыў, што канадзкае дзяўчо ня толькі што ня чула пра Беларусь і беларусаў, але і ня надта цяміць, дзе знаходзіцца Баварыя. Я рэальна адчуў, што магу і не атрымаць дазволу на ўезд у Канаду. Ну бо ці мала палякаў, якіх лік у ЗША неафіцыйна ацэньваўся на паўмільёна, спрабуе пераехаць у Канаду, каб там пашукаць яшчэ лепшай долі? Магчыма, мала хто зь іх гаворыць у кансуляце, што едзе ў Канаду зьбіраць матэрыял для гістарычнага досьледу, але ці такое даволі рэдкае абгрунтаваньне мэты паездкі хопіць, каб атрымаць візу? А ў каго вы там затрымаецеся? — паставіла мне рутыннае пытаньне консульская службоўка. Ну вось жа, ёлупень, з гэтага трэба было і пачынаць, а ня ляпаць пра displaced persons from Belarus! Запрашэньне! Of course! Я выцягнуў з торбы запрашэньне ад спадара Ганько, аддрукаванае кампутэрным прынтэрам на афіцыйным блянку Згуртаваньня Беларусаў Канады, дзе тытул, калі добра помню, быў ціснуты залатымі і чырвонымі колерамі, і дзе, акрамя кірыліцы, значыўся і лацінічны надпіс „Byelorussian Canadian Alliance” з дабротным таронцкім адрасам. Я прыціснуў гэтую паперыну да шыбы. O my God! — усклікнула дзяўчына, зірнуўшы на запрашэньне. А потым — ляп! — ляпнула ў мой пашпарт канадзкую візу з кляновым лістком. Merci beaucoup!

Недзе на паўдарозе свайго начнога маршруту з Нью-Ёрку ў Таронта аўтобус кампаніі Greyhound робіць 40-хвілінны перапынак. Пасажырам можна пайсьці папіць кавы ці паесьці ў забягалаўцы поблізу месца прыпынку на нейкім паркінгу. Кіроўца вялізнага амэрыканскага грузавіка, зь якім я апынуўся за адным столікам у той начной забягалаўцы, пачуўшы мой акцэнт, запытаўся ў мяне, адкуль я родам. Я пастанавіў праверыць яго геаграфічныя веды і сказаў, што паходжу з краіны, якая ляжыць у Эўропе паміж Польшчай і Расеяй. Ці ведае ён, што гэта за краіна? Ну як жа, гэта будзе Югаславія, адказаў мне той амэрыканскі truck driver. У той час у амэрыканскай тэлевізіі ў навінах з Эўропы часьцей за ўсё іншае згадвалася Югаславія, якая якраз дажывала свой век.

На канадзкую мяжу мы прыехалі, калі ўжо разьвіднела. Канадзкія памежнікі і мытнікі правяралі дакумэнты ў тых, каму была патрэбная канадзкая віза. Канадзкія і амэрыканскія грамадзяне прайлі мяжу асобнай сьцежкай, а мы, эўрапейцы і мэксыканцы, таўкліся ўздоўж нейкай стойкі, дзе некаторым з нас трэба было адчыняць торбы і паказваць свае транты. Мяне моцна зацікавіла кабета, якая стаяла ў чарзе перада мною і не адказвала ні на якія пытаньні канадзкіх службоўцаў. Ці то яна ня ведала ангельскай мовы ні ў зуб, ці проста выбрала такую тактыку, каб пераехаць у Канаду, пазьбягаючы ўсялякіх назойлівых і нявыгадных пытаньняў. На ўсе пытаньні памежнікаў яна адказвала пацісканьнем плячэй і няўцямнай мінай. Яна нават на сваёй мове не адзывалася, усё нешта мыкала. Як яна дагаварылася з тым консульскім дзяўчом у Нью-Ёрку? — мімаволі падумалася мне. З выгляду кабеце было гадоў 40-45, паводле ейнай вопраткі можна было меркаваць, што яна з Усходняй Эўропы, але вызначыць, зь якой яна краіны, было цяжэй. Жанчыну ўпусьцілі ў Канаду, так і ня выціснуўшы зь яе ніводнага ўцямнага гуку. Калі памежнік аддаваў ёй пашпарт, я згледзеў слова România на вокладцы.

— А вы чаго едзеце ў Канаду? — запытала мяне напаўсоннае дзяўчо ў гімнасьцёрцы ні то памежніка, ні то мытніка. Магчыма, і мне, як той румынскай жанчыне, трэба было прамаўчаць гэтае пытаньне або нешта прамыкаць. Але я зноў пусьціўся ў тлумачэньні пра беларусаў і пра маю кніжку пра іх. Ведаеце, пашпарт у мяне польскі, але сам я не паляк, а беларус, хоць і з Польшчы, тлумачыў я. А вы адкуль з Польшчы? Зь Беластоку, там, ведаеце, жывуць ня толькі палякі, але і беларусы, гэта насамрэч этнічная беларуская зямля, працягваў я. — O, Bialystok! My family is from Bialystok! — усклікнула гэтая канадзкая дзеўка. Я толькі тады разгледзеў мэталёвую таблічку на мундзіры службоўкі, дзе стаяла ейнае прозьвіча: Wisnevsky ці неяк так. Этнічная полька!? Зараз яна дасьць табе Беласток і этнічныя беларускія землі! Вернесься ў Нью-Ёрк, так і не пабачыўшы ні Ніягары, ні тэлевізійнай вежы ў Таронта, ня кажучы пра яшчэ адну беларускую царкву Сьвятога Кірылы Тураўскага. Мяне абліў халодны пот... Але неяк абыйшлося. Я зразумеў, што „my family is from Bialystok” было ўсяго сыгналам, што для гэтай дзеўкі Польшча не зьяўляецца цалкам пустым гукам. Аднак сама яна ні разу ў Польшчы не была, і ёй было дакладна ganz egal, на чыіх этнічных землях ляжыць Беласток... Ну й дзякуй Богу.

У параўнаньні зь Нью-Ёркам Таронта мяне ня ўразіла нічым асаблівым. Падобны тып архітэктуры, што і ў Нью-Ёрку, але горад выразна меншы, больш „правінцыйны”. Мэтро ў Таронта ёсьць, але ягоная сетка — усяго дзясятая ці дваццатая доля нью-ёркскага рэйкавага падзямельля. Затое клімат у Таронта быў значна больш кантынэнтальны, чым у Нью-Ёрку, які ляжыць практычна над акіянам — калі я прыехаў, на вуліцах Таронта ляжалі гурбы сьнегу, а на дварэ было 5-6 градусаў марозу. У Нью-Ёрку падчас зімы 1991/1992 сьнег выпадаў усяго два ці тры разы і зьнікаў празь дзень або два. Нейкага нью-ёркскага марозу я ня помню.

Алесь пастараўся запоўніць тры ці чатыры дні майго побыту ў Канадзе амаль пад завязку, за што, зразумела, я яму вельмі ўдзячны. Я ня толькі што выступіў са сваім рэфэратам на сьвяце 25 Сакавіка 1992 у царкве Сьв. Кірылы Тураўскага ў Таронта, дзе пазнаёміўся ці ня з большай часткай канадзкай беларускай дыяспары, але і меў нагоду асобна сустрэцца і пагутарыць зь япіскапам Мікалаем, Міколам Ганьком, Валянцінай Пашкевіч, Юркам Рапэцкім і Кастусём Акулам. Да таго Алесь звадзіў мяне на дзьве гандлёвыя выставы ў Таронта — на адной зь іх паказвалі навінкі кампутарнай тэхнікі, а на другой усялякае турыстычнае абсталяваньне для раздабрэлых ад бясхмарнага капіталістычнага жыцьця канадцаў. Кампутары, у адрозьненьне ад Алеся, мяне ня надта цікавілі, затое выстава рыбалоўных снасьцяў, чаўноў, стрэльбаў і гатовых турыстычных хатаў з сасновых бярвёнаў — словам, усяго таго, што канадцам трэба для адпачынку над азёрамі і рэчкамі ў сваёй тайзе — разьвярэдзіла ўяўленьне і прымусіла ўзгадаць атмасфэру раманаў Джэймса Фэнімара Купэра пра славутага амэрыканскага паляўнічага Скураную Панчоху і ягонага вернага індзейскага сябрука Чынгачгука.

Валянціна Пашкевіч (дзявочае прозьвішча Жукоўская) была настаўніцай у Заходняй Нямеччыне ў пэрыяд „перамешчаных асобаў”, але не ў гімназіі імя Янкі Купалы ў амэрыканскай зоне, а ў гімназіі імя Максіма Багдановіча ў беларускім лягеры Ватэнштэт брытанскай зоны. Яна там вучыла фізыцы. Спаткаўшыся зь ёю ў Таронта, я асабліва і не цікавіўся ейнымі згадкамі зь лягерных гадоў. Затое мы нагаварыліся ўдосталь пра ангельска-беларускі слоўнік, які яна тады якраз заканчвала пісаць. Слоўнік выйшаў друкам у Беларусі толькі праз 15 гадоў з часу нашай сустрэчы, калі яго зрэдагаваў Сяргей Шупа. Сяргей „перапісаў” шмат якія з артыкулаў, складзеныя спадарыняй Пашкевіч, каб падцягнуць „эмігранцкі” варыянт беларускай мовы да яе літаратурнага стандарту ў РБ і гэткім чынам учыніць выданьне карысным для шырэйшага кола чытачоў. Калі б слоўнік выйшаў у сваім першапачатковым выглядзе, я баюся, што сёньня яго практычнае значэньне было б ня большае, чым значэньне двухтомнага падручніка беларускай мовы „Fundamental Byelorussian”, напісанага спадарыняй Пашкевіч і выдадзенага канадзкім урадам у 1970-х гадах, або беларускага перакладу „Бібліі” Янкі Станкевіча. Але з другога боку не магу не заўважыць, што з адыходам у лепшы сьвет такіх асобаў як Валянціна Пашкевіч зьнікла з нашых даляглядаў ня толькі асобная беларуская палітычнакультурная рэчаіснасьць, але і беларуская моўная атлянтыда, выспа, на якой пісалі і гаварылі па-беларуску па-свойму, так, як цяпер нідзе ніхто ня піша і не напіша. Калі мы зь Сяргеем слухалі тых амэрыканскіх беларусаў у пачатку 1990-х, мазгі раз-пораз казытала журботна-шчымлівая думка, што нам выпала быць ці не апошнімі сьведкамі няўхільнага патананьня гэтай беларускай атлянтыды і што пагібельны прыліў новага часу незваротна забірае з сабою ня толькі людзей, але і іхнюю мову.

На сустрэчу з Кастусём Акулам у ягоным доме я дабіраўся з кватэры Алеся бітую гадзіну. Алесь купіў мне квіток на праезд інтэграванай таронцкай транспартнай сыстэмай і растлумачыў, як ехаць і дзе рабіць перасадкі. Ня выключана, што я ўсе тыя перасадкі запісаў на шпаргалку, таму што ехаць давялося спачатку аўтобусам, потым трамваем, потым мэтро і зноў трамваем. Алесь усё растлумачыў выдатна і я не заблудзіўся. Спадар Акула на пачатак паўшчуваў мяне за тое, што я не прыслаў яму свайго перакладу „Ўліса”, які я саматужна „выдаў” у 1988 годзе ў Беластоку (ён меў на ўвазе 10 пераплеценых ксэракопій машынапісу перакладу дзевяці першых эпізодаў раману; праўду кажучы, у мяне не засталося ніводнага асобніка з таго выданьня і, што горш, прапаў сьпісак асобаў, якім я разаслаў тое „выданьне”). Я паабяцаў Кастусю Акулу, што прышлю яму кніжку, як толькі яе надрукуюць у нармальнай друкарні, але зноў жа, да свайго сораму, ня помню стопудова, ці я пасылаў пераклад „Уліса” яму ў Канаду, калі першая яго палова зьявілася ў Беластоку позьняй восеньню 1993 году. З кніжак самога Акулы мне былі на той час вядомыя толькі квазідакумэнтальныя „Змагарныя дарогі”, якія нейкім чынам патрапілі ў рукі ў Варшаве ў пачатку 1980-х. Помніцца, што тады ўразіла дзівотная „эмігранцкая” мова „Змагарных дарогаў” (у якой, калі па шчырасьці, больш адчуваецца рука рэдактара Станіслава Станкевіча, чым самога аўтара) ды не зусім каб зразумелыя лукавіны беларускага лёсу, у якім героі кніжкі апынаюцца па розныя бакі розных франтоў Другой сусьветнай вайны (у 1992 годзе, калі мы гутарылі зь пісьменьнікам у ягоным доме ў Таронта, гістарычнае тло ягонай першай кніжкі было мне ўжо цалкам зразумелае). За размовай пра літаратуру са спадаром Акулам мы расьпілі тры чвэрці літра польскай гарэлкі практычна без закускі — акрамя буханкі італьянскага хлеба, які нагадваў беларускі посны пірог, у доме пісьменьніка, калі помніцца, не аказалася ніякага іншага наедку. Выглядала на тое, што жылося яму ў Канадзе ня надта каб соладка. На няпэўных нагах, але зь уключаным аўтапілётам я вярнуўся ў таронцкім сутоньні на кватэру Алеся.

З таго таронцкага побыту засталіся мне ня толькі здымкі тагачасных відных дзеячоў беларускай дыяспары ў Канадзе ці здымкі з-над вадаспаду Ніягара, куды звазіў мяне Алесь, але і здымак нейкага дзясятка чалавек на кватэры Алеся, пра якіх я нічога ня чуў ні перад нашым спатканьнем, ні пасьля. У апошні вечар майго побыту ў яго Алесь запрасіў да сябе землякоў-беларусаў зь Беласточчыны, якія жылі ў Таронта і якіх ён там пазнаходзіў ды паспрабаваў інтэграваць у нешта накшталт зямляцкай сябрыны. Зь нікім з тых асобаў я не сутыкаўся на Беласточчыне раней, як, дарэчы, і пасьля. Магчыма, толькі ў Таронта, пад уплывам Алеся, да іх дайшло, што акрамя эмігранцка-батрацкага лёсу і месца нараджэньня у іх агульнае яшчэ нешта іншае. Магчыма, я памыляюся. Але, у кожным разе, калі я гартаю свой альбом са здымкамі з таго амэрыканскага падарожжа, гэты здымак дзясятка асобаў з таронцкай кватэры Алеся Палескага заўсёды выклікае ў мяне мэтафізычную тугу і нерэальнае жаданьне, каб спаткацца з тымі безыменнымі для мяне землякамі зноў або каб падгледзець празь нейкі бінокаль у машыне часу, што зь імі сталася далей і як яны распарадзіліся сваім лёсам за тыя 20 гадоў, якія мінулі з часу нашай выпадковай і цалкам няважнай сустрэчы...

 

Кліўленд-Дэтройт

 

У Кліўленд мы зьезьдзілі разам зь Сяргеем. Спадар Кіпель пераканаў апекуноў Беларускага грамадзкакультурнага цэнтру „Полацак” у Кліўлендзе, Сяргея Карніловіча і Кастуся Калошу, каб яны запрасілі нас да сябе на пару дзён і паказалі нам, што варта там беларусу пабачыць. Спадары Карніловіч і Калоша былі вучнямі гімназіі імя Янкі Купалы ў Баварыі, так што для мяне, прынамсі тэарэтычна, яны былі цікавыя таксама як кры ніцы інфармацыі для майго досьледу.

Аднак сапраўднай прычынай маёй паездкі ў кліўлендзкую старану была просьба доктара Ўладзімера Бакуновіча з Дэтройту, таксама былога вучня баварскай гімназіі, каб я прыехаў пабачыцца зь ім асабіста. Маўляў, яму ёсьць што мне распавесьці, і найлепш будзе, калі мы пагаворым твар у твар. Ён гэтую просьбу прыслаў мне ў Нью-Ёрк у лісьце, у якім даслаў сваю кароткую біяграфію для кніжкі, аб чым я прасіў усіх жывых выпускнікоў школы. Потым доктар Бакуновіч яшчэ паўтарыў сваю просьбу ў лісьце доктару Кіпелю. Мне не выпадалааднеквацца.

З Кліўленду ў Дэтройт завёз мяне кліўлендзкі беларус Янка Ханенка, які ў сярэдзіне 1970-х, празь вялікія амэрыканскія азёры, прыплыў у Кліўленд на савецкім судне, сышоў на сушу і назад у савецкую радзіму ўжо не пажадаў вярнуцца. Дарога ў Дэтройт пікапам спадара Ханенкі заняла нам чатыры гадзіны з гакам. Мы дамовіліся, што я пераначую ў спадара Бакуновіча, а спадар Ханенка ў некага са сваіх знаёмых у Дэтройце, і ў Кліўленд мы вырушым на другі дзень з раніцы.

Спадар Бакуновіч жыў у невялікім дамку на прадмесьці Дэтройту, якое называлася Роўзвіл. Родам ён быў з Лунінеччыны. Перад выбухам нямецкасавецкай вайны ягоны бацька быў арыштаваны НКВД і пасаджаны ў Брэсцкую крэпасьць, адкуль яго вызвалілі немцы. Кожны раз, калі я чую пра геройскую абарону Брэсцкай крэпасьці энкавэдыстамі, мне згадваецца гэты выпадак і тое, што мне сказаў спадар Бакуновіч у Дэтройце — разам зь ягоным бацькам немцы вызвалілі з крэпасьці яшчэ каля паўтары тысячы чалавек, якіх НКВД не пасьпела эвакуяваць перад наступам немцаў, то бок, не пусьціла ў распыл недзе па дарозе на ўсход. Гімназію імя Янкі Купалы спадар Бакуновіч закончыў у 1949 годзе, у 1950 падаўся з бацькамі ў Аўстралію, але ў 1954 вярнуўся ў Эўропу і паступіў на эканамічны факультэт Лювэнскага ўнівэрсытэту ў Бельгіі. У 1963 годзе ён атрымаў тытул доктара эканомікі. У Дэтройце пасяліўся ў 1968 годзе.

Беларуская грамада ў Амэрыцы ў 1970х ганарылася тым, што мае сярод сваіх доктара эканомікі, распавядаў мне спадар Бакуновіч у сваім дамку на прадмесьці Роўзвіл. А таму, калі беларусам трэба было ісьці на нейкі кантакт з амэрыканскімі ўрадовымі коламі, яны заўсёды бралі Бакуновіча і ставілі яго ў першым шэрагу. Маўляў, беларусы ня выпалі ў каровы з-пад хваста і маюць нават дактароў эканомікі, зь мяшанкай іроніі і настальгіі гаварыў мне доктар Бакуновіч. А цяпер забылі пра мяне назусім, і я тут калею сам адзін, дадаваў ён. Доктару Баку новічу было цяжка гаварыць — ён пакутаваў на вельмі вострую форму астмы і кожныя паўтары ці дзьве хвіліны быў вымушаны ўпырскваць сабе ў горла аэразольнае лякарства з пульвэрызатара, каб не затхнуцца. Ён адкаркаваў мне пляшку амэрыканскага бурбону і, выбачыўшыся, што выпіць са мною ня ў змозе, працягваў свой расповед пра гімназійныя гады, рэгулярна перапыняючы яго ўпырскваньнем аэразолю. У яго былі падрыхтаваныя для сустрэчы са мною і фатаграфіі з жыцьця ў Нямеччыне — усе зь іх я ўжо бачыў раней у Нью-Ёрку, і шмат якія зь іх выбраў для публікацыі ў кніжцы. На адной зь іх быў і 22-гадовы Ўладзімер Бакуновіч зь сяброўкай з гімназіі, Натальляй (Тусяй) Куліковіч. Здымак зрабілі ім у дзень 25 сакавіка 1949 году ў лягеры Віндышбэргердорф у Баварыі, калі яны, абое ў скаўцкай форме, зьбіралі гэтак званы „сакавіковы дар” — грошы на нейкую грамадзка значную справу пры нагодзе нацыянальнага сьвята. Я запытаўся ў спадара Бакуновіча, ці помніць ён тую нагоду або абставіны, у якіх яму зрабілі гэты здымак. Як-ніяк, з тае пары мінула больш за сорак гадоў. О так, помню вельмі добра, адказаў доктар Бакуновіч. Ведаеце, я тады быў па вушы закаханы ў Тусю Куліковіч. Таму і зрабіў тады так, каб зьбіраць грошы ў пары зь ёю. Але я быў настолькі сарамяжлівы і цельпукаваты, што так і не прызнаўся ёй у каханьні, ні тады, ні ніколі пазьней. (Натальля Куліковіч належала да найлепшых вучняў Гімназіі імя Янкі Купалы. Атэстат сталасьці атрымала ў 1947 годзе. У 1949 годзе ў Віндышбэргердорфе, чакаючы дазволу на выезд у ЗША, яна вучыла малодшых калегаў у Гімназіі ангельскай мове. У ЗША выйшла замуж за сына Франца Кушаля і Натальлі Арсеньневай. Памерла ў 1967 годзе, на 38-м годзе жыцьця.) Доктар Бакуновіч распавядаў пра сваё жыцьцё ў Баварыі, а я папіваў віскі і ўсё чакаў, калі ён скажа мне пра тое, дзеля чаго ён хацеў пабачыць мяне асабіста. Недзе каля поўначы, калі ў спадара Бакуновіча амаль прапаў голас, а я ў адзіночку апаражніў бутэльку Kentucky Jack’a, мы пайшлі спаць. Проста чалавек жыве сам і яму захацелася з кімсьці пагаварыць, падумалася мне тады.

Зранку, калі мы сьнедалі і пілі каву, спадара Бакуновіча наведала дачка. Пабразгала посудам на кухні, перакінулася з бацькам словам ці двума, паўзіралася на мяне, чалавека, які гаварыў зь ейным бацькам на незразумелай ёй мове, і пайшла. Наколькі я запомніў з расповедаў спадара Кіпеля, доктар Бакуновіч быў разьведзены; ягоныя жонка і дачка жылі асобна ад яго.

Чалавеку хацелася пагаварыць з кімсьці пра справы, пра якія яму наогул няма з кім пагаварыць, тлумачыў я спадару Ханенку, калі ён вёз мяне назад у Кліўленд, прычыну сустрэчы доктара Бакуновіча са мною.

І так мне думалася доўгі час, калі я прыгадваў сабе гэтую сустрэчу. Але пазьней, калі ўжо выйшла кніжка, як нейкае азарэньне прыйшла мне ў галаву разгадка: ды ўсё ж Уладзімер Бакуновіч сказаў мне тое важнае, што яму карцела сказаць і дзеля чаго ён прасіў мяне прыехаць зь Нью-Ёрку ў Дэтройт. Адно што я не надаў сказанаму ім такога значэньня, якога яно заслугоўвала. Ён адчуваў, што ягонае жыцьцё набліжаецца да канца, і яму хацелася, так бы мовіць, неяк падвесьці яго вынікі, знайсьці ў сваім жыцьці нешта, што супрацьставілася разбуральнаму ўплыву часу, прынамсі ў ягоным уяўленьні. Каханьне да Натальлі Куліковіч, у якім ён не прызнаўся ні ёй, ні нікому іншаму, і было адным з такіх апорных пунктаў у ягоным жыцьці. Трэба было пра гэта некаму сказаць, проста прызнацца ўголас, каб пераламаць тую фатальную сарамяжлівасьць, якая калісьці не дазволіла яму выказаць сябе і, магчыма, накіравала ягонае жыцьцё ў іншае рэчышча, чым тое, якім бы яно пацякло, калі б ён зрабіў сваё прызнаньне... Чаму ён выбраў якраз мяне? А чаму б і не? Сёньня мне думаецца пра гэты выбар прыблізна так: Я быў настолькі чужы для Бакуновіча і ягонага жыцьця, што нават калі б я і хацеў, дык ня змог бы ніякім чынам выкарыстаць ягонае прызнаньне супраць яго. Адначасова я ведаў пра Гімназію і пра ўсё тое, што было зьвязанае з жыцьцём у той чужой краіне і тым прамінулым часе столькі, што быў для яго амаль як „свой” — я быў чалавекам, якому ня трэба было тлумачыць нічога лішняга, нічога з таго, што тады адбывалася і чаму, бо я пра гэта ведаў усё, што трэба было ведаць. Заставалася адно сказаць яму, то бок мне: я ў Нямеччыне кахаў адну дзяўчыну і ніколі ёй пра гэта не сказаў. Яна выйшла замуж за іншага, а потым памерла, а таму я ўжо ніколі не змагу ёй пра гэта сказаць, нават жартам... І нікому іншаму ўжо нельга гэтагага сказаць, таму што ўсё гэта засталося ў іншай краіне і ў іншым часе, да якіх сёньня нікому няма ніякай цікавасьці.

„The past is a foreign country: they do things differently there” — напісаў адзін ангельскі пісьменьнікL. P. Hartley, „The Go-Between” (1953)....

Я разумею, што ўсё гэта гучыць даволі сэнтымэнтальна і літаратурна, але мне не прыходзіць у галаву ніякае іншае вытлумачэньне гэтага дэтройцкага эпізоду. Мы размаўлялі з Уладзімерам Бакуновічам, здаецца, у пачатку красавіка 1992 году. Ён памёр 23 траўня 1992, празь няпоўныя два месяцы пасьля нашай сустрэчы.

 

„Квісьлінгі”

 

У 1948 годзе ў Нямеччыне беларуская эміграцыя пасьляваеннай хвалі падзялілася на два варожыя лягеры: „БНРаўцаў” („крывічоў”) на чале зь Міколам Абрамчыкам і „БЦРаўцаў” („зарубежнікаў”) пад кіраўніцтвам Радаслава Астроўскага. У агульных абрысах узьнікненьне і прычыны гэтага падзелу я апісаў у сваёй кніжцы пра Гімназію. Я таксама апісаў і падзел самой Гімназіі на дзьве школы, які наступіў пад уплывам палітычнага падзелу. У асноўным мая кніжка прысьвечаная Гімназіі, якая засталася пры „БНРаўцах”, таму што большасьць арганізатараў школы і яе пэдагагічнага складу, разам з дырэктарам Аляксандрам Орсам, перайшлі ў гэты лягер. Але ў кніжцы ёсьць таксама інфармацыя і пра „БЦРаўскую” частку Гімназіі, якой кіраваў айцец Мікалай Лапіцкі, адзін з найбольшых беларускіх патрыётаў сярод эміграцыйнага духавенства. Калі Гімназія падзялілася на дзьве часткі і „разьехалася” ў асобныя лягеры, школьны архіў са сьпісамі вучняў застаўся ў руках „БЦРаўцаў”. Было вядома, што гэты архіў пераехаў разам з айцом Лапіцкім у ЗША і што пасьля ягонай сьмерці куфэрак са школьнымі дакумэнтамі апынуўся ў руках дзеячоў БЦР у Саўт-Рывэры. Гэтыя дакумэнты, асабліва што тычыцца вучнёўскіх сьпісаў, мелі прынцыповае значэньне для майго досьледу, таму я не аднаразова прасіў як Алу Орсу-Рамана, так і Вітаўта Кіпеля, каб яны „пазычылі” школьны архіў на нейкі час у дзядзькоў з Саўт-Рывэру. Але энтузіязму наконт гэтага пазычаньня я ня бачыў ні ў доктар Орсы-Рамана, ні ў доктара Кіпеля.

Ала дык увогуле не кантактавала зь ніякімі „зарубежнікамі”. Заставалася спадзяваньне на доктара Кіпеля, бацька якога, Яўхім Кіпель, кіраваў ходам ІІ Ўсебеларускага кангрэсу ў Менску ў чэрвені 1944 году і належаў да найбліжэйшых супрацоўнікаў Радаслава Астроўскага ў акупаванай немцамі Беларусі. Ну, думалася мне, нават калі „зарубежнікам” татальна начхаць на ўсіх „крывічоў”, то ўсё ж яны ня могуць ігнараваць Вітаўта Кіпеля толькі таму, што ён ажаніўся з „крывічанкай” і кантактуе хутчэй зь дзеячамі БНР-у, чым БЦР-у. Па-першае, кожны зь іх ведае, кім быў ягоны бацька. А па-другое, Вітаўт Кіпель зрабіў для беларускай эміграцыі столькі, што ягонае асабістае значэньне ў некалькі разоў перавышае ўсе палітычныя падзелы і сваркі гэтай эміграцыі. Падзелы і сваркі прамінуць, а зробленае Кіпелем застанецца in aeternum. Неяк так мне думалася тады і, зразумела, думаецца цяпер.

Тыдзень перад маім ад’ездам на Беласточчыну доктару Кіпелю ўдалося дамовіцца аб маім спатканьні зь Міхасём Сенькам, Віталём Цярпіцкім і Ігарам Шчорсам у Саўт-Рывэры. Едзь, Янка, адчуваньне ў мяне такое, што яны адчыняць куфэрак айца Лапіцкага перад табою і дадуць табе патрэбныя дакумэнты, сказаў мне на дарогу доктар Кіпель.

Мы шмат выпілі падчас той сустрэчы ў Саўт-Рыверы, і наша размова зацягнулася бадай ці не да поўначы. Я збольшага распавёў пра свой досьлед, пра тое, што я ўжо напісаў у Нью-Ёрку і што думаю дапісаць у Беластоку, я таксама выклаў сваё бачаньне канфлікту па лініі БНР-БЦР. Калі зьвесьці мае аргумэнты да самага істотнага, дык я сказаў спадарам Сеньку, Цярпіцкаму і Шчорсу, што лічу, што „крывічы” несумненна пакрыўдзілі „зарубежнікаў”, прыпісаўшы ім пасьля вайны ахвоту аддаць царкоўнае жыцьцё беларускай грамады на чужыне ў рукі расейцаў і паспрабаваўшы скінуць усю адказнасьць за супрацоўніцтва зь немцамі ў акупаванай Беларусі выключна на лягер Р. Астроўскага. „Крывічы” пасьля вайны, тлумачыў я, ня мелі ніякага права называць „зарубежнікаў” „квісьлінгамі”, як гэта зрабіла „крывічоўская” газэта „Бацькаўшчына” ў 1948 годзе, заклаўшы фатальную для далейшай эміграцыйнай гісторыі дыхатамію: калябаранты з БЦР-у і сапраўдныя патрыёты з БНР-у. Хоць гэтая дыхатамія была прыглушаная пасьля пэрыяду „перамешчаных асобаў”, то ўсе і так разумелі, што ў беларускай эміграцыі існуе фактычны падзел на лепшых і горшых — неяк так я закончыў высновы са свайго паўгадовага досьледу эміграцыі.

Я помню, як мы выйшлі на дворык перад домам Міхася Сенькі ў Саўт-Рывэры і як спадар Ігар Шчорс плакаў, як дзіця, згадваючы штораз іншыя эпізоды з той братазабойчай вайны, якую больш за сорак гадоў вялі за акіянам „крывічы” з „зарубежнікамі”...

Нядаўна, калі я згадаў гэты саўтрывэрскі эпізод Сяргею Шупу, ён кінуў больш-менш такую заўвагу: Палітычныя падзе лы, калі паглядзець на гісторыю, існавалі ва ўсіх пасьляваенных эміграцыях. Але толькі беларусы не запыніліся ў сваім падзеле перад нейкай маральнай мяжой, якая дазволіла б ім захаваць хоць мінімальную нацыянальную салідарнасьць і паўстрымала б іх ад выкарыстаньня свайго пакручастага і трагічнага ваеннага лёсу як аргумэнту перад чужынцамі ў змаганьні са сваімі братамі па крыві.

Лепш і ня скажаш.

На наступны дзень пасьля тае размовы ў Саўт-Рывэры спадар Міхась Сенька паклаў перада мною скрутак папераў з куфэрка айца Лапіцкага, уключна са сшыткам, у якім былі сьпісы вучняў Гімназіі імя Янкі Купалы па клясах.

Я мог вяртацца на Беласточчыну з пачуцьцём, што зрабіў у Нью-Ёрку большасьць з таго, што ад мяне чакалася...

Прага, студзень-люты, жнівень 2010